HANGİ KANTARON !

Yurdumuzda 'kantaron' adıyle bilinen çok fazla bitki var. Yazıma "Hangi Kantaron!" diye başlık atmamın nedeni, buna dikkat çekmek istedim. Özellikle bunlardan; Sarı kantaron, kırmızı kantaron ve mavi kantaron en çok bilinenlerdir. Ayrıca, halk arasında başka bazı bitkilere de kantaron denir Bu bitkilerin ortak özellikliği, tıbbi olamalarıdır.  Ayrıca bazıları süs bitkisi olarak da yetiştirilmektedir. 

Adında 'kantaron' geçen bazı bitkileri, birbirleriyle karıştırmamak için kısaca tanıtmak istedim. Umarım yararlı olur.  Bunların hangi hastalıklara  iyi geldiği, nasıl kullanılacağı konusunda  bilgi veren siteler var.  Ancak yine de bu bitkileri kullanırken çok dikkatli olmak ve birbirlerinin yerine kullanmak gerekir. 

Adından dolayı akraba olduğunu sandığımız bu bitkilerin çoğu farklı cins ve familyalardandırlar. Tabi o zaman, neden bu  bitkilere  'kantaron' denmiştir sorusu akla  geliyor. Yukarıda da belirttiğim gibi ortak paydaları tıbbi olmalarıdır. Ama özellikle neden  kantaron dendiğini bilmiyorum.   

Gelin şimdi de adında kantaron geçen  bu tıbbi  bitkileri kısaca  tanıyalım.  

- Sarıkantarun / Binbirdelikotu  ( Hypericum perforatum ):

Sarı kantaron, Binbirdelik otu ( Hypericum perforatum ) 

Sarı kantaron otu ( hypericum sp.  )

Bir tür sarı kantaron çiçeği ve meyvesi
Kamaniça ( Hypericum androsaemum ) 

Bir başka sarı kantaron türü

Süs bitkisi olarak yetiştirilen bir  sarı kantaron türü
( Hypericum patulum ) 

Sarı kantaron, tek bir bitkinin adı değildir. Hypericaceae / sarıkantarongiller familyasının hypericum  türlerine verilen ortak bir addır. Dünyada 400, Türkiye'de 96  türü bulunmaktadır. Otsu ve çalı formundadırlar.   Genellikle parlak sarı çiçek açarLAR.  

Bunlardan binbirdelikotu, yani sarı kantaron  ( hypericum perforatum ) eski çağlardan beri değişik amaçlarla insanlar tarafından  kullanılmıştır. Hemen hemen dünyanın çoğu yerinde yetişmektedir. İki yıllık olup yarı çalı formundadır, yazın parlak sarı renkli çiçek açar.

Sarı kantaron otu, özellikle depresyon bozukluklarına karşı antidepresan ilacı olarak kullanılmaktadır. Sarı kantaron yağı ise yara ve yanıklara iyi gelmektedir.

Orta çağda; Eski Yunanlılar ve Romalılar bu bitkiyi kötü büyülere karşı kullanmışlardır. Hayvanlar için zehirlidir. 

Sarı kantarona halk arasında;  Kılıç otu, mayasıl otu, binbirdelikotu, koyunkıran, yara otu, kan otu, şifa otu da denmektedir.
Yaprakları ışığa tutulduğunda; İçinde buluna çok sayıdaki yağ bezeleri nedeniyle ışığı geçirmesi 'binbirdelikotu' denmesine neden olmuştur. ( Aslında yaprakları delik değildir.)

Sarı kantaronun melez türleri park ve bahçelere süs bitkisi olarak  dikilmektedir.

- Kırmızı Kantaron, Kantariye  ( Centaurium erythraea ) :

Kirmızı kantaron ( centaurium erythraea ), centiyangiller ya da gentiyangiller ( gentianaceae ) familyasının 'cetaurium' cinsine mensuptur. İki yıllık, küçük, otsu ya da çalımsı bir bitkidir. Beş taç yapraklı çiçekleri kırmızı ya da pembe renktedir. Anavatanı Avrupa'dır, bu nedenle bir adı da 'Avrupa kantaronu' dur, ayrıca 'ortak kantaron' da denmektedir.

Daha çok güneşli yerlerde, yol kenarlarında, sulak, kayalık yerlerde ve çallılık, ormanlık alanlarda yetişir.  Halk arasında kırmızı kantaron;  Kantariyon, kızıl kantaron, küçük kantaron, sıtma otu, kesik otu, kibrit otu, tukul otu, pembe kantaron da denmektedir.

Daha çok mide ve karaciğer  rahatsızlıklarına karşı  kullanılmaktadır.

Kırmızı kantaron otu ( Centaurium erythraea )

Kırmızı kantaron

Kırmızı kantaron otu ( Centaurium erythraea )

- Büyük Sarı Kantaron  / Sarı centiyan ( Gentiana lutea ):

Centiyangiller ( gentianaceae )  familyaya ait yurdumuzda 7 bitki cinsi ve  24 tür bulunmaktadır. Bu familyadan olan bir başka tıbbi bitki de; Asıl adı sarı centiyan ( gentiana lutea ) olan  büyük sarı kantarondur.

Eskilerin; 'kantaron - u kebir' dedikleri  bu bitki ayrıca: acı ot, acı kök, centiyane, cintiyane, defneyezit, güşadotu, sivri kökü gibi adlarla da tanınmaktadır. Orta çağlarda panzehir olarak kullanılmıştır. Sindirim rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Alkollü içki yapımında  kullanılmaktadır.

Bu bitkiyi görmedim, fotoğraf alıntıdır.  Yurdumuzda; Uludağ ve Doğu Karadeniz Bölgemizin yüksek kısımlarında yetişmekteymiş. Ayrıca, bilinçsiz bir şekilde toplandığından nesli tehlike altında olan bitkilerimiz arasında olduğu belirtilmektedir. 

Büyük sarı kantaron ( gentiana lutea )
( Bu resim Web  alıntıdır ) 

- Mavi Kantaron  / Peygamber çiçeği ( Centaurea cyanus ya da cyanus segetum ):

Mavi kantaron otu ( centaurea cyanus ), papatyagiller ( asteraceae ) familyasının "centaurea / peygamber çiçeği " cinsinden, tek yıllık ve otsu  bir bitkidir. Halk arasında;  peygamber çiçeği, gelintacı, kapele, mavi süpürge çiçeği, peygamberdüğmesi, taç çiçeği de denir.  Daha çok tarlalarda yetişir, mavi ya da mor çiçekli ve  tüylü bir bitkidir.

Mavi kantaron daha çok, zehirli maddeleri vücuttan atılmasında ve enfeksiyonlara karşı kullanılmaktadır. Ayrıca bu bitkinin çiçekleri çok güzel olduğu için kültür türleri bahçelerde  süs bitkisi olarak  yetiştirilmektedir. Bitkinin yaprakları sebze olarak da yenir. 

Bir adı da mavi kantaron olan peygamber çiçeği
(Centaurea cyanus ya da cyanus segetum )

Mavi kantaron otu ( Centaurea cyanus ya da cyanus segetum ) 

Mavi kantaron çiçeği ( kültür )

- Kırmızı kantaron / Yamaç mahmuzu / Kırmızı kedi otu ( Centranthus ruber /  Eski adı Valeriana rubra ):

Hanımeligiller familyasından ( Caprifoliaceae ) çokyıllık, rizomlu ve otsu bir bitkidir. Çiçekleri güzel olduğu için süs bitkisi olarak da yetiştirilir, yaprakları ve kökü  yenir. Yatıştırıcı ve uyuşturucudur. 

Bir adı da kırmızı kantoron olan yamaç mahmuz çiçeği
( Centranthus ruber )

Yararlandığım kaynak ve siteler:

- Vikipedi

- Bizimbitkiler org.tr

- Türkiye Bitkileri

- Wikimedia Commons ( Gentiana lutea / Fotoğraf )

- Türkiye Bitkileri Sözlüğü ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı )

- Türkiye!nin en güzel yaban çiçekleri ( Erdoğan Tekin )

- Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri ve Ot Yemekleri (  Prof. Dr. Ertan Tuzlacı )

- Türkce Bitki Adları Sözlüğü ( Turhan Baytop )

( Bu yayın son olarak 01. 03. 2022 tarihinde güncellenmiştir. )

KISMET AĞACI ( Clerodendrum )

Pembe çiçekli klerodendrum / Rus ortancası 
( Clerodendrum bungei )

Daha önce mineçiçeğigiller ( verbenaceae )  familyasından kabul edilen kısmet ağaçları ( clerodendrum ), ballıbabagiller ( Lamiaceae )  familyasından ağaç ve çalı formlu bir bitki cinsinin ortak adıdır.  Asya, Afrika ve Amerika'da yetişen çok fazla türü vardır. Bunlardan bazıları çiçekleri ve meyveleri güzel olduğu için, dünyanın farklı yerlerinde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.  Ülkemizde  doğal olarak yetişen  türü yoktur.  Clerodendrum bungei ve Clerodendrum trichotomum süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

             PEMBE ÇİÇEKLİ KISMET AĞACI / RUS ORTANCASI ( Clerodendrum bungei ) 

Clerodendrum bungei, ballıbabagiller ( Lamiaceae )  familyasından, kışın yapraklarını döken, çalı formlu bir bitkidir. Çiçekleri güzel olduğu için süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Anavatanı Çin'dir, yetiştirildiği bir çok ülkede doğallaşmıştır. Bir çok ülkede istilacı bir bitki  kabul edilmektedir.   Yaprakları kötü kokuludur.  Allahtan yapraklarına dokunmadıkca,  ezmedikçe  kokmuyor. 

Hayal meyal bu çiçeği köyümden ( Giresun ) hatırlıyorum, evimizin hemen  yanındaki serendünün ( serender ) yanında, bahar gelince önce  yapraklarını  açar,  daha sonrada kışa  kadar pembe renkli  çiçekler verirdi.  Çok küçük olduğumdan, adına ne  dendiğini hatırlamıyorum. Oynarken, kötü koktuğu için yapraklarını birbirimizin burnuna tutardık.

Kısmet ağacı( clerodendrum ) cinsinin bu türüne ülkemizde; Pembe Klerodendrum, Rus ortancası, Meksika ortancası  denmektedir.
Klerodendrum ( clerodendrum ), eski Yunanca da  'şans ağacı' demektir. Uzakdoğuda bu ağacın şans getirdiğine inanılıyormuş. Tür adı, Rus botanikci Alexander von Bunge'ye itafen verilmiş. 

Geçen yıl komşum, bahçesini istila eden bu bitkileri söktürünce,  küçük bir fidanı bahçeme dikmiştim. Bu sabah çiçek açtığını görünce, çocukluğumdan  hatırladığım  bu bitkiyi tanıtmak istedim.  Umarım yararlı olur. 

Anavatanı Çin ve Kuzey Hindistan olan  pembe çiçekli klerodendrum ( Kısaca klerodendrum ya da kısmet ağacı deniyor ), yurdumuzda daha çok bahçelerde, parklarda yetiştirilmektedir.  Samsun dolaylarında ve Doğukaradeniz'de  doğal olarak da yetiştiği belirtiliyor.  Yani, artık  Türkiye'de doğal olarak yetişen ağaç ve çalılar arasında yer almaktadır. 

Pembe çiçekli kısmet ağacı, kışın soğuk yerlerde yaprağını dökmektedir, hatta çoğu zaman toprak üstü kısmı kurumaktadır. Özellikle nemli ve gevşek topraklarda yayılma özelliği gösterir.   Güneşli / yarı gölge  yerleri ve nemli, gübreli  toprakları  sever.   Soğuğa karşı dayanıklı bir bitkidir, dondan gövdesi  kurursa, ilkbahar da yeniden filizlenerek  kısa zamanda  çiçek açar.    

Pembe çiçekli kısmet ağacı, yaz aylarında başlayarak  kışa kadar çiçek açar. Çiçekleri pembe renkli, şemsiye görünümünde, bileşik,  güzel kokulu ve  dalların ucunda yer alır.  Mürver ve  ortanca çiçeğine benzer.  Bu nedenle Rus ortancası, Meksika ortancası da denir.  Ancak bu bitkinin ortanca çiçeği ( hydrangea ) ile bir akrabalığı yoktur. 
Kalp şeklindeki iri ve yeşil renkteki yaprakları ezilince, yukarıda da belirttiğim gibi  etrafa kötü bir kokulu salar. 

Clerodendrum bungei, yetiştirilmesi çok kolaydır, arsız bir bitkidir, yayılıcıdır, bu nedenle bahçenize dikmeden önce  bir daha düşünün derim. Sonra, komşumun durumuna düşmenizi istemem. Ayrıca, bahçeniz yoksa ya da yukarıda belirttiğim nedenlerden dolayı bahçenize dikmek istemezseniz saksıda da yetiştirebilirsiniz. 
Pembe çiçekli  kısmet ağacı, çelikle, kökten ayırarak ve tohumdan üretilmektedir.

Pembe kısmet ağacı  çiçeği ( Clerodendrum bungei ).

pembe çiçekli kısmet ağacı çiçeği ( Clerodendrum bungei )

Pembe çiçekli klerodendrum ( gonca )

Pembe çiçekli klerodendrum ( Yakın çekim )

Pembe çiçekli klerodendrum ( Gövde  ve yaprak )

                                              

                                  HOŞ KISMETAĞACI ( Clerodendrum trichotomum ) 

Klerodendrum ( clerodendrum ) cinsinin yurdumuzda yetiştirilen ve  çok  sevilen bir başka türü de; yurdumuzda 'hoş kısmetağacı' ya da  'Fıstık ezmesi ağacı' denilen Clerodendrum trichotomum'dır. Çiçekleri güzel koktuğu için ağaç yasemin de denir. Çalı, bazende küçük bir ağaç halindedir, kışın yaprağını döker.  

Hoş kısmer ağacı yaz aylarında güzel  kokan, çanak yaprakları mor, taç yaprakları pembemsi renkli çiçekler açar. Bitkinin siyah rekteki neyvesi, mor renkli çanak yaprakla beraber bulunur ve en az  çiçeği  dikkat çeker.  Anavatanı Çin, Japonya ve Kore'dir.  

Yurdumuzun Akdeniz iklimi görülen yerlerinde yetişir. Güneşli yerleri ve gübreli, geçirimli, kumlu  toprakları sever. Çelikle ve tohumdan üretilir.

Hoş kısmetağacı meyvesi ( Clerodendrum trichotomum )

Hoş kısmetağacı ya da fıstık ezmesi ağacı ( Clerodendrum trichotomum )