BALON SARMAŞIĞI ( Cardiospermum )

Balon sarmaşığı ( Cardiospermum halicacabum )

Bilimsel adı  'Cardiospermum halicacabum' olan balon sarmaşığ,  sabunağacıgiller ( Sapindaceae ) familyasından, küçük beyaz çiçekli,  otsu bir bitkidir. Afrika, Avustralya ve Kuzey Amerika'nın tropikal ve subtropikak iklim görülen yerlerinde  doğal olarak yetişmektedir. Balon otu, aşk çiçeği,  kalp tohumu, japon feneri, yürek sarmaşığı gibi adlarla da bilinmektedir.  

Oldukça dekoratif olan tohum keseleri nedeniyle, bütün dünyada süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Yetiştirildiği  bir çok  ülkelerde doğallaşmıştır.  Çiçekleri  beyaz renkli,  küçük ve  gösterişsizdir.  Yeşil renkli olan  tohum keseleri  daha sonra sarıya  ve turuncuya döner. İçi hava doludur vurulunca patlar, bu nedenle  çocuklar  tarafından da  çok sevilir,  eğlenceli bir bitkidir. Kerala ( Hindistan'da bir eyalet ) halkının on kutsal çiçeği arasında yer alır.   

Tıbbi bir bitkidir, ilaç sanayinde  kullanılmaktadır, egzamaya iyi geldiği bilinmektedir. Yeşil kısımları sebze olarak yenir ( vikipedi ). 

Balon sarmaşığı bitkisinin genel görünümü
( Cardiospermum  halicacabum)

 Tohum keselerinin  içinde üç adet  siyah renkli, üzerinde beyaz kalp deseni bulunan tohum bulunur.  Bu nedenle ünlü  İsveçli bilim adamı ve botanikci  Carl von linna  ( Asıl adı Carl Linnaeus ), bitkiye kalp tohumu anlamına gelen  'cardiospermum' adını  vermiştir. Tür adı olan 'halicacabum', 'tuz fıçısı' demektir, meyvevelere atıfta bulunulmuştur. 

Balon sarmaşığı ılıman iklimlerde yetişir, güneşli, yarı gölge yerleri ve  nemli toprakları sever, kuraklığa dayanıklıdır. Çok yıllık bir bitki  olmasına rağmen, ülkemizde tek yıllık olarak yetiştirilir.  Oldukça arsız ve yayılıcı  bir bitkidir. Bir çok ülkede istilacı  ve zararlı bitkiler arasında yer almıştır. Dökülen tohumlarından kendiliğinden biter, hiç bir bakım istemez.

Balon sarmaşığı ya da balon otu bitkisi
( Cardiospermum halicacabum ) 

Cardiospermum  halicacabum 

Balon sarmaşığı çiçeği ve tohum kesesi.

Balonlu sarmaşık ( Cardiospermum halicacabum )

Balon sarmaşığının küre şeklindeki  tohumları beyaz kalp desenlidir.
Bu nedenle kalp çiçeği, aşk çiçeği gibi adlar verilmiştir. 

Balon sarmaşığı / tohum kesesi 
( Cardiospermum halicacabum )

Balon sarmaşığı / yaprak 

Kaynaklar: Vikipedi 

PATATES ASMASI ( Solanum laxum )

Patates asması Solanum loxum 'Album' )
Beyaz çiçekli ve asma formunda bir bitkidir. 

Patates asması,  solanum yasemin ya da yasemin çiçekli solanum gibi adlarla bilinen Solanum laxum 'Album',   patlıcangiller ( Solanaceae )  familyasından, herdem yeşil, odunsu gövdeli ve yıldız şeklinde beyaz  çiçekli  bir sarmaşıktır.   Daha önceki bilimsel adı Solanum jasminoides'dir, bu nedenle    'yasemin çiçekli solanum' ya da  'solanum yasemin' de  denir.   Ancak bu bitkinin   gerçek  yasemin ( jasminoides ) türler ile hiç bir alakası  yoktur ve çiçekleri kokusuzdur.   Sadece  görünüşü yasemine çok  benzer. ( Gerçek  yasemin çiçekleri   zeytingiller / Oleaceae  familyasından olup  çiçekleri güzel kokması ile ünlüdür ).  Yapraklar oval - mızrak şeklinde ve  parlaktır.   Anavatanı Güney Amerika'dır ( Brezilya, Arjantin, Uruguay ve Paraguay ). Ancak süs bitkisi olarak dünyanın subtropikal  ve ılıman iklim görülen yerlerine  dağılmış ve bazı ülkelerde doğallaşmıştır. 

Patates  çiçeği ve meyvesi  ( Solanum tuberosum ) 

Patates asması sülükleri ( tendriller )  ile  tutunarak  8 m. kadar büyüyebilir.  Herdem yeşil olduğu için; bahçe kapısı takları,  çardak ve pergoleler  için  ideal bir bitkidir. İlkbaharda yoğun olmak üzere kışın dahi ara sıra çiçekler açar.  Akdeniz  iklimi görülen bölgelerimiz için uygundur. Hafif donlara dayanır. Daha soğuk geçen  yerlerde saksıda yetiştirmek gerekir.

Çiçekleri patates çiçeğine benzediği için ( yukarıda  )   adına  'patates asması'  denir.  Yıldız şeklinde, gevşek demet halinde, ortası sarı,  beyaz renkli* çiçekler  açar. Morumsu, siyah renkli meyveleri yenmez, bitkinin bütün kısımları zehirlidir. 

Güneşli,  yarı gölge yerleri ve verimli,  drenajı iyi nemli toprakları sever. Fazla bakım istemez, çiçeklenme dönemi sonunda budanmalıdır.  Çelile ve tohumdan üretilir. 

 Patates asması / Solanum yasemin çiçeği  
( Solanum laxum 'Album' ya da Solanum jasminoides 'Album' )

* Dev patates sarmaşığı ( Solanum wendlandii ):  Asma formlu, mavi çiçekli  bir süs  bitkidir.  Orta ve Güney Amerika'ya özgüdür.  Çiçekleri sonunda beyaza döner. Yaprakları iri ve dikenlidir.

Kaynaklar: Vikipedi.  Bahçivanın  El Kitabı (  Peter McHoy ). Bahçem ve Ben ( Gülnar Önay ) 

AMERİKAN SARMAŞIĞI ( Ampelopsis )

 

Amerikan sarmaşığı bitkisinin genel görünümü
( Porthenocissus quinquefolia ya da Ampelopsis quinquefolia )

Botanik adı Partheocissus quinquefolia ( ya da  Ampelopsis quinquefolia ) olan amerikan sarmaşığı,  asmagiller ( vitaceae ) familyasından  çok yıllık, odunsu gövdeli, tırmanıcı ve sarılıcı bir bitkidir. Anavatanı, adında da anlaşılacağı gibi Amerika'dır. Çok hızlı bir şekilde  büyür,  boyu 30 - 40 m. yi bulur.  Gövdesi üzerinde sarıldığı yerlere tutunmak için sülükler vardır, bu nedenle binaların duvarlarını kolayca  kaplar.  Yaprakları kışın dökülür,  bileşik, uzun saplı ve  genel olarak beş parçalıdır. Bu nedenle 'Beşlim sarmaşığı' da denir.  Yaprakları sonbaharda, dökülmeden önce kırmızı bir renk alır ve muhteşem görünür. İlkbaharda açan çiçekleri yeşilimsi renkli  ve  gösterişsizdır. Meyve, üzüm salkımı şeklinde, yuvarlak,  mavimsi renkli ve 2-3 tohumludur. İnsanlar için zehirli olmasına rağmen kuşlar için önemli bir besin kaynağıdır. 

Amerikan sarmaşığı (çiçek )

 Amerkan sarmaşığı ılıman iklimlerde yetişir, güneşli ya da gölge yerleri sever. Dona karşı hassatır, soğuk yerlerde korunması gerekir. Geçirimli, nemli ve humus bakımından zengin toprakları tercih eder.  Kamelya, Pergola, duvar, çit gibi yerlerle sardırılır ve iyi bir gölge bitkisidir. Ancak ağaçlara sardırılırsa zarar verir, fotosentez yapmasını engeller, arsız bir bitkidir. Yaprakları döküldükten sonra genel olarak, istenmeyen  dallar ise  her zaman budanır. Tohumla, çelikle ve daldırma ile üretilir. 

Amerikan sarmaşığı ( Sonbahar )

Ağaca sardırılmış amerikan sarmaşığı

Amerikan sarmaşığı ( meyve )

Amerikan sarmaşığı ( yaprak )

Yararlandığım kaynaklar: Vikipedi.

MELOCAN ( Smilax )

Akdeniz  saparnası ( Smilax aspera )
Çekildiği yer: Seferihisar / İzmir. 

Halk arasında daha çok melocan ( saparna )  adı ile bilinen smilax, dikenucugiller ( smilacaceae ) familyasından, çok yıllık, ağaçsı gövdeli, genellikle dikenli  ve sarılıcı bir bitki cinsidir. Tropikal ve suptropikal iklimlerde yetişmektedir.  Dünyada 300 - 350 kadar türü bulunmaktadır. Yeraltı gövdesine ( rizom ) saparna denir, ilaç yapımında kullanılmaktadır.  Eskiden frengi tedavisinde kullanılmıştır. Bazı türlerinin ticari değeri vardır.

Melocan, yenen kısmı.  

Smilax cinsinin yurdumuzda  iki türü yetişmektedir.  Bunlardan botanik adı Smilax  excelsa'ya Anadolu saparnası, Smilax aspera'ya ya ise  Akdeniz saparnası  ya da Nemçe saparnası denir.  Her ikisinin de taze filizleri çiy olarak  ve pişirilerek yenir.

Diğer yöresel adları ise şöyledir : Silcan, Mamula, Özdikeni, Yaban saparnası, Dikenözü, Dikenucu, Mamuli, Gıcır dikeni, Zimilange, Kuşevin, Sincan ormanı ...vs.

Anadolu saparnası ( Smilax excelsa )
( Çekildiği yer: Filyos / Çaycuma  )

- Anadolu saparnası ( Smilax excelsa ): Genel olarak kışın yaprağını döker, bu özelliği ile herdem yeşil olan  Akdeniz saparnasından ayrılır. Ayrıca yaprakları kalp şeklinde olup, geniş  tarafı düz yada yüreksidir.  Sonbaharda ökülmeden önce kırmızı bir renge döner, çiçekleri yeşil renklidir.  Meyve kırmızı renkli olup  1 veya  3 tohumludur.  Karadeniz, Marmara ve Akdeniz bölgelerimizde yetişir.

Yumurtalı melocan kavurması.

 -Akdeniz saparnası ( Smilax aspera ): Herdem yeşildir. Yurdumuzun Akdeniz ve Batı Anadolu kıyılarındaki ormanlık yerlerde yetişir. Yaprakları üçgen şeklindedir, yeşilimsi beyaz renkli olan çiçekleri güzel kokulu olur.  Meyvesi genel olarak üç tohumludur.

Akdeniz  saparnası ( Smilax aspera )
Çekildiği yer: Seferihisar / İzmir. 

Akdeniz saparnası / Yaprak  ( Smilax aspera ).

Akdeniz saparnası / Çiçek ( Smilax aspera )

Akdeniz  saparnası ( Smilax aspera )
Çekildiği yer: Seferihisar / İzmir. 

Akdeniz saparnası / Çiçek ( Smilax aspera )

Akdeniz saparnası / Çiçek ( Smilax aspera )

Kaynaklar: Türkiye Bitkileri Sözlüğü ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı, Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri Ve Ot Yemekleri ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ), Türkce Bitki Adları ( Turhan Baytop ), Türkiye Türkcesinde Bitki Adları ( Doç. Dr. M. Fatih Alkayış ), Vikipedi.

ACI SARMAŞIK / DOLANBAÇ ( Tamus Communis )

 

Acı sarmaşık ya da  Dolanbaç (Dioscorea communis )  

Botanik adı:  ( Dioscorea communis ya da Tamus communis )

Türkiye'deki tür sayısı: 1 ( iki çeşit )
Familyası:  Dioscoreaceae / Dolanbacgiller.
Diğer Adları: Dolanbaç, Dolangaç, Dövülmüş avrat otu, Acı tilkişen, Gavur tilkişeni. Acı ot, Sarmaşıkfilizi, Sızı otu, Kara asma, Yandıran, Acıfiliz, Tilki üzümü, Sarmaşık, Şeytan şalgamı ... v.s. 

Acı sarmaşık bitkisi  ve kalp şeklindeki yaprakları 

Çok fazla yöresel adı olan Dioscorea communis ( ya da Tamus communis   ), sarmaşık formunda, yumrulu kökleri olan otsu bir bitkidir.  Nemli yerlerde yetişir, kışın toprak üstü kısmı kurur. Halk arasında daha çok ( Ege Bölgesin'de )  acı sarmaşık olarak olarak bilinir. Bazı yörelerde ise bitkiye   'dövülmüş avrat otu' denmesi ise ise;  kadınlarımıza bakış açımızı göstermesi bakımından düşündürücüdür.  Kalp şeklindeki yaprakları  iri ve gösterişlidir, çiçekleri yeşilimsi renkli ve gösterişsizdir. Meyveleri boncuk şeklinde, üzümsü, önce yeşil, olgunlaşınca  kırmızı renkli olur.   Çok yıllık olmasına rağmen, kışın toprak üst  kısmı kurur, kökü soğuğa dayanıklıdır. Her yıl biraz daha irileşen siyah renkli, yumru halinde  bir kökü vardır, bahar gelince filizlenir. 

Dolanbaç, zehirli bir bitki olmasına rağmen bazı Akdeniz ülkelerinde ve özellikle yurdumuzun Ege bölgesinde taze filizleri  yenmektedir. Bitkinin meyveleri ve yumrusu ise  zehirlidir. Tohumdan ürer, süs bitkisi olarak da yetiştirilir.  

Dolanbaç / Acı sarmaşık bitkisinin çiçekleri. 

Bu bitkinin  yendiğini  Karadeniz'de  bilmiyordum, 1990 yılında İzmir'e taşındığımız zaman öğrendim. İlkbaharda pazarlarda, yaprak açmamış filizleri 'sarmaşık' diye satılıyor. Bildiğim kadarı ile Doğukaradeniz bölgemizde çok yaygın bir bitki olmasına, yediği bilinmiyor.   Özellikle fındık ocaklarına ( fındık ağacı ) sardığı için de  zararlı bir ot kabul ediliyor ve  temizleniyor. 

Dolambaç / meyve ( Tamus communis ).

 Aslında tümü ile zehirli olan bu bitkinin yenmesi risklidir. Hemen belirteyim, özellikle  çiğ olarak yenmemesi gerektiği söyleniyor.  Birde pişirirken / kavrulurken karıştırmamak  gerekiyor, karıştırılırsa tadı çok daha fazla  acı oluyor.  Ege bölgesinde,  ilkbahar gelince pazarlarda satılan  acı sarmaşığın yılda en az  bir kez yenmesinin sağlık açısından faydalı olduğu şeklinde  bir de şehir efsanesi var. 
Ayrıca Ege bölgemizde doğada yetişen  tatlı sarmaşık ya da tilkişen ( Yabani kuşkonmaz / Asparagus acutifolius  )  adı verilen ve yenen bir  başka bir sarmaşık  daha var.  Bu iki sarmaşık karıştırılarak pişirildiğinde  tadı daha az acı olmaktadır. 
Acı sarmaşık,  haşlandıktan sonra yumurtalı ve yumurtasız kavrularak yenmektedir.  Ayrıca diğer ot yemeklerine de katılmaktadır. Yemediyseniz denemekte yahar var. 

Bir adı da dövülmüş avrat otu olan 'Tamus communis'
 bitkisinin olgunlaşmış meyveleri ( Ordu )  

Acı sarmaşık ( Tamus communis )  bitkinin genel görünümü  

Acı sarmaşık filizi ( Seferihisar / İzmir )

Acı sarmaşık / Dolanbaç  ( Dioscorea communis )  

Yararlandığım Kaynaklar:  Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri  Ve Ot Yemekleri ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ), Türkce Bitki Adları Sözlüğü ( Turhan Baytop ),  Vikipedi

PANDORA YASEMİNİ ( Pandorea Jasminodes )

Pandora yasemini ( Pandorea jasminoides )

Pandora yasemin ( Pandorea jasminoides ), katalpagiller ( Bignoniaceae ) familyasından, çok yıllık, herdem yeşil ve sarmaşık formlu bir süs bitkisidir. Anavatanı Avustralya'dır. En güzel çiçek açan  sarmaşık türlerinden biri  kabul edilir.   İlkbahar, yaz ve sonbaharda trompet şeklinde, demet halinde, hafif kokulu, boğazının iç kısmında koyu pembe renkli bir halka bulunan beyaz renkli çiçek açar. Yaprakları bileşik, parlak yeşil renkli ve gösterişlidir. Alaca yapraklı çeşitleri de vardır.

Pandora yasemini sarmaşığının  çiçeği 

Pandora yasemini, çiçeği gibi yaprağı da güzel olan bir sarmaşıktır. 

Pandora yasemini zeytingiller ( oleaceae ) familyasından değildir, yani  gerçek bir yasemin ( jasminum ) türü değildir . Yasemin çiçekleri koktuğu için, adına yasemin denir.   Eskiden tecoma cinsinden sayıldığı için, 'Tecoma jasminoides' de denir. Diğer bir adı da 'Bignonia jasminoides' dir.

Pandora yasemini, adını Antik Yunan efsanelerinde geçen ve içinde kötülüklerin bulunduğuna inanılan sihirli bir kutudan ( Pandora'nın Kutusu ) almıştır.
Efsaneye göre;  Prometheus, Tanrı Zeus'tan gizlice ateşi çalmış ve insanlığa vermiştir.  Bu duruma çok öfkelenen Zeus, önce Prometheus'u çok ağır bir şekilde cezalandırır ( Zincire vurdurur, ciğerini defalarca  kartallara yedirir, sonrada ölünceye kadar ayaklarına zincir vurdurur ). Zeus, bununla da kalmaz  insanlardan da intikam almak istemektedir, bu yüzden Pandora'yı yaratır. Pandora, Antik  Yunan'da ilk kadın olarak kabul edilir. Zeus ve  tanrıçalar çok güzel olan Pandora'yı bir kutu ile  Prometheus'un  ikizi olan Epimetheus'a gönderirler. Pandora'nın güzelliğinden büyülenen Epimetheus hemen onunla evlenir. Kutuyu  açmasını Pandora'nın kulağına fısıldayan Zeus'un, artık insanlardan intikam alma zamanı gelmiştir. Zeus'un isteği ile kutuyu açan Pandora, insanlık arasında mutsuzluğu  salıvermiştir. Böylece kötülükler dünyaya ve insanlığa yayılmıştır.
Bitkiyi ilk tanımlayan Fransız botanikçi Edouard Spach, 1840 yılında tohumlarından dolayı bitkiye böyle bir ad vermeyi uygun bulmuştur.

Pandora yasemini harika çiçekler açan  bir sarmaşıktır.  

Biz tekrar çiçeğimize dönecek olursak. Pandora yasemini ılıman iklimlerde yetişen bir bitkidir, dona karşı kısmen dayanıklıdır. Güneşli ve yarı gölge  yerleri ve nemli, drenajı iyi verimli  toprakları sever. Büyük saksılarda balkon ve iç mekanlarda da yetiştirilir. Ancak çok fazla büyüdüğü için,  daha çok  bahçelerin giriş kapılarına ve pergola gibi yerlere dikilmesinde yarar vardır. Tohumdan ve çelikle üretilir.

Pandora yasemini  ( Pandorea jasminoides )  

Pandora yasemini ( Pandorea jasminoides )

Pandora yasemini ( Pandorea jasminoides )

Pandora yasemini ( Pandorea jasminoides )

Kaynaklar : Vikipedi. 

KRAL MANTOSU VE KARA GÖZLÜ SUZAN SARMAŞIĞI ( Thunbergia )

Kral mantosu ya da kralın mantosu   ( King's mantle /Tunbergia erecta ),
 çalı formunda bir çiçektir. 

Yaygın olarak  kral mantosu ( İngilizce adı / king's mantle ) olarak tanınan  Thunbergia erecta, ayıpençesigiller ( Acanthaceae ) familyasının thunbergia cinsinden,  dikine büyüyen, çalı formunda bir bir bitkidir.  Anavatanı Afrika kıtasının batı kısımlarıdır. Ülkemizde, kral mantosu,  çalı saat asması, tatlı saat asması, patates çalısı gibi dünyadaki adları ile  bilinmektedir.   

Cins adı olan Thunbergia,  İsveç'li doğa bilimci 'Carl peter Thunbergia'  adına ithafen verilmiştir. Tür adı ( erecta ) dik demektir. Bitkinin dikine olarak büyüdüğünü işaret eder. 

Thunbergia erecta, tropikal iklimlerde yetişmektedir. Afrika'nın ve Asya'nın tropikal iklim görülen yerlerinde  doğal olarak yetişmektedir.  İstenirse asma formu verilir, bu nedenle çalı saat asması da denir. Budanmaya olumlu cevap verir, zaman budama yapılarak form verililebilir. 

Thunbergia erecta, Akdeniz iklimi görülen kıyı bölgelerimizde bahçelerde, daha soğuk yerlerde ise iç mekanlarda saksı da yetiştirilir. Güneşli ve yarı gölge yerlerde yetiştirilir.  Borazan / trombet  şeklinde, koyu mavi veya mor renklerde çiçekler  açar.  Çiçekleri  gösterişli  ve hafif kokuludur.  Boğaz kısmının sarı renkli olması ile dikkat çeker. Thunbergia erecta 'Alba'.  beyaz çiçeklidir. İklim şartlarının elverişli olduğu yerlerde, yıl boyu çiçek açar ve yaprağını dökmez. 

Thunbergia erecta, güneşli ya da yarı gölge yerleri ve humusça zengin,  geçirimli ve nemli  toprakları sever. Suyu sever, ancak kök çürümesine karşı  toprağın geçirimli olması gerekir. Kuraklığa kısmen dayanıklıdır, yazın bol ve  düzenli olarak sulanmalıdır.  Dona karşı hassastır. Fazla bakım istemez, peyzaj çalışmalarında kullanılır.  Tohumla  ve çelikten üretilir 

Kral mantosu ( Thunbergia erecta )
 Bitkisinin genel görünümü.

Kralın mantosu çiçeği ( Thunbergia erecta )

Kral mantosu ( king's mantle ) çiçeği 

Bir adı da "çalı saat asma"
(Bush clock vine ) olan tunbergia erecta  

                                                 Kara Gözlü Suzan Sarmaşığı ( Thunbergia alata )

Thunbergia cinsinin bütün dünyada  90 kadar türü bulunmaktadır ( Wikipedia ).  Çalı ya da sarmaşık formunda olan bu bitkilerden, süs bitkisi olarak yetiştirilen bir başka tür ise,  halk arasında kara gözlü suzan adı ile tanınan Thunbergia alata'dır ( Not: Rudbecki cinsindeki çiçek türlerine de kara gözlü suzan denir. ).  

Kara gözlü suzan sarmaşığı 
( Thunbergia alata )

Kara gözlü susan sarmaşığı ( Thunbergia alata )

Halk arasında kara gözlü suzan adı ile tanınan Thunbergia alata, çok yıllık, otsu  bir sarmaşıktır. Anavatanı Doğu Afrika'dır. Süs bitkisi olarak yetiştirilen  bir çok ülkede doğallaşmıştır. Merkezi siyah - mor, turuncu - sarı, kırmızı - turuncu renklerdedir, çoğu zaman.  Adı da burdan gelir. Tohum ve çelikle yetiştirilir. 

( Bu yayın son olarak 09. 11. 2023 tarihinde güncellenmiştir.)

Kaynaklar: Wikipedia