ÇÖREK OTU ÇİÇEĞİ ( Nigella Damoscena )

Şam çörek otu ( Nigella damoscena )

Şam çörek otu ( Nigella damoscena ), düğünçiçeğigiller ( Ranunculaceae ) familyasının nigella cinsinden, tek yıllık, çiçekleri güzel olduğu için süs bitkisi olarak yetiştirilen, otsu bir bitkidir. Anavatanı Akdeniz havzasıdır.  Tohumları diğer çörek otu türleri gibi pide ve çöreklerin üzerine koku vermek için konur. Türk kimyonu olarak da bilinir. 

Şam çörek otu, genel olarak  mavi renkli çiçek açar. Ayrıca  katmerli, beyaz, pembe ve mor renkli çiçek açan çok fazla çeşidi vardır.Yaprakları yeşil  renkli olup tüy şeklindedir. Hermafroditdir, yani hem erkek, hem de dişi organa sahiptir. Değişik renkli tohumlar karışık olarak ekilirse, bahçelerde daha güzel görünür.  Saksı çiçeği olarak  da yetiştirilir. Ekilen tohumlar üç ay sonra çiçek açar, bunu balon şeklindeki tohum keseleri takip eder. Ağostos - ekim aylarında olgunlaşan tohum keseleri  kuru ve kesme çiçek olarak olarak da değerlendirilir. 

Tohum kapsülleri 

Şam çörek otu yetiştirilmesi kolay bir çiçektir, fazla bakım gerektirmez. Güneşli yerleri ve  geçirimli, nemli, humusca zengin toprakları sever. Soğuğa  ve sıcağa dayanıklıdır. Tohumdan üretilir, daha önce yetiştirilen  yerlerde  dökülen tohumlarından kendiliğinden biter.

Mavi çiçekli şam çörek otu çiçeği.

Yurdumuzda doğal olarak on kadar çörek otu türü yetişir.  Uçucu yağ taşıyan çörek otları  türleri güzel kokar. Bunlardan Nigella sativa'nın ( adi çörek otu ), bazı yörelerimizde tarımı yapılmaktadır.

Kır çörek  otu çiçeği  ( Nigella arvensis ).
( Çekildiği yer, Urla / İzmir. )

Kır çörek otu ( Nigella arvensis ), çiçek ve tohum kapsülü.

Yabani olarak kırlarda, tarlalarda yetişen tarla çörkotu / kır çörek otu ( Nigella arvensis ) tohumları pide, börek ve çöreklerin üzerine koku ve lezzet vermek için konur.

Olgunlaşmış şam çörek otu kapsülleri 

Şam çörek otu tohumu. 

Çörek otu ( Nigella ), aynı zamanda tıbbi bir bitkidir ( Astım, Yüksek tansiyon, Parkinson hastalığı, Meme kanseri, Şeker hastalığı tedavisinde kullanılmaktadır. ). Tohumlarından yağ elde edilir. Mısır kraliçesi Kleopatra'nın cildinin güzelliğinin çörek otu yağından kaynaklandığı sanılır.  Hz.Muhammed çörek otu'nun her derde deva olduğunu söylemiştir. Yine halk arasında, çörek otu'nun insanları ve hayvanları nazara karşı koruduğuna inanılır. 

Ayrıca çörek otu, Türkiye ve ortadoğu coğrafyasında yaygın olarak ekmek, pide ve çöreklerin üzerine serpilerek lezzet ve koku vermek için kullanılır. Nohut ile karıştırılarak çörek otu kahvesi yapılır.  

Şam çörek oto çiçekleri ( Nigella damoscena )

Mavi şam çörek otu çiçeği.

Tohum kapsülü.

Beyaz şam çörek otu çiçeği ve kapsülü.

Mavi şam çörek otu çiçeği.

Beyaz şam çörek otu çiçeği.

Şam çörek otu çiçekleri. 

Mavi ve beyaz renkli çörek otu çiçekleri. 

Şam çörek otu çiçeği ve tohum kapsülü. 

Tohum kapsülü. 

Yararlandığım Kaynaklar: Kabalcı Şifalı Bitkiler Ansiklopedisi ( Oktay Mete ), Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri Ve Ot Yemekleri ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ), V.k.pedi.

GÜZELAVRAT OTU VE BİR HİKAYE

Güzelavrat  otu ( Atropa belladonna )

Avrupalıların Güzelavratotu adını verdiği 'Atropa belladonna',  patlıcangiller ailesinden çok yıllık ve yarı çalımsı otsu bir bitkidir. Bella - Donna  İtalyanca 'güzel kadın' demektir.  

Bir, bir  buçuk metre kadar büyür, yazın çan şeklinde mor çiçekler açar, özellikle nohot büyüklüğündeki  parlak siyah meyveleri dikkat çekicidir. 

Zehirli bir bitki  olmasına rağmen; eski çağlarda (Romalılar zamanında) kadınlar tarafından, gözbebeklerini büyütmek ve erkekleri etkilemek için kullanılmıştır. Bünyesinde  bulunan 'atropin' adlı alkaloid madde, günümüzde halen  retina tedavilerinde göz damlası olarak kullanılanmaktadır.  

 Avrupada güzelavrat otu olarak bilinen  Atrppa belladonna'ya,  Anadolu ise  avrat otu, ya da dulavrat otu gibi benzer adlar verilmiştir. Gelin şimdi de konuda yazdığım hikayeyi okuyalım. 

                                                              DULAVRAT OTU

 
Bir zamanlar Anadolunun  bir köyünde  Zeynep adında bir kız yaşarmış. Zeynep'in gözleri zeytin gibi simsiyah ve çok güzelmiş, bu nedenle köyün bütün  gençleri ona aşıkmış.  Gel gör ki,  Zeynep çok fakir bir ailenin oğlunu seviyormuş. Ama sevdiği  gencin ailesi, güzellik karın doyurmaz diyerek oğullarına zengin bir ağanın kızı ile evlendirmişler. Bunun üzerine kaderine küsen Zeynep, taliplerinin yüzüne bile bakmadan geri çevirmeye başlamış. Ailesine de,  ben artık kimseyle evlenmek istemiyorum demiş.

Zeynep'le evlenmeyeceğini anlayan bazı kötü niyetli gençler ona iftira atmaya, hakkında dedikodular çıkarmaya başlamışlar. Zeynep'in dul olduğu için evlenmek istemediğini yaymışlar. Adı dulavrat!a çıkmış.  Bu duruma çok üzülen  ailesi kızlarını evlenmeye zorlamak için ya evlenirsin, ya da bu evden gidersin diye baskı yapmaya başlamışlar. Bu durumda çaresiz kalan Zeynep,  köy yakınındaki bir uçurumdan atlayarak intahar etmiş. 

Güzelavratotu ve meyvesi  ( Atropa Belladonna )
( Fotoğraf alıntıdır. )

Ancak köylüler günlerce aramalarına rağmen Zeynep'i bulamamışlar, sanki yer yarılmış da içine girmiş. Annesi ve babası ise üzüntüsünden köyü terk etmişler. 

Daha sonra köylüler, Zeynep'in kendini attığı uçurumda o zamana kadar hiç görmedikleri bir bitkinin yetişmiş olduğunu görmüşler. Bitkinin meyveleri tıpkı Zeynep'in gözleri gibi simsiyahmış.  Zeynep'e iftira atan gençler merak edip yiyince,  zehirlenmiş ve ölmüş. Köylüler, Zeynep'in kendisine iftra atanlardan intikam almak için bu bitkiye dönüştüğüne inanmaya başlamışlar ve adına Zeynep için atılan iftiradan dolayı 'Dulavrat otu' denilmiş 

Kıssadan hisse; Siz siz olun suçsuz insanlara asla iftira atmayın, vebali büyük olur. 

A. Kadir Bekçi

Bahçeköy / Seferihisar

22. 05. 2020 

MELOCAN ( Smilax )

Akdeniz  saparnası ( Smilax aspera )
Çekildiği yer: Seferihisar / İzmir. 

Halk arasında daha çok melocan ( saparna )  adı ile bilinen smilax, dikenucugiller ( smilacaceae ) familyasından, çok yıllık, ağaçsı gövdeli, genellikle dikenli  ve sarılıcı bir bitki cinsidir. Tropikal ve suptropikal iklimlerde yetişmektedir.  Dünyada 300 - 350 kadar türü bulunmaktadır. Yeraltı gövdesine ( rizom ) saparna denir, ilaç yapımında kullanılmaktadır.  Eskiden frengi tedavisinde kullanılmıştır. Bazı türlerinin ticari değeri vardır.

Melocan, yenen kısmı.  

Smilax cinsinin yurdumuzda  iki türü yetişmektedir.  Bunlardan botanik adı Smilax  excelsa'ya Anadolu saparnası, Smilax aspera'ya ya ise  Akdeniz saparnası  ya da Nemçe saparnası denir.  Her ikisinin de taze filizleri çiy olarak  ve pişirilerek yenir.

Diğer yöresel adları ise şöyledir : Silcan, Mamula, Özdikeni, Yaban saparnası, Dikenözü, Dikenucu, Mamuli, Gıcır dikeni, Zimilange, Kuşevin, Sincan ormanı ...vs.

Anadolu saparnası ( Smilax excelsa )
( Çekildiği yer: Filyos / Çaycuma  )

- Anadolu saparnası ( Smilax excelsa ): Genel olarak kışın yaprağını döker, bu özelliği ile herdem yeşil olan  Akdeniz saparnasından ayrılır. Ayrıca yaprakları kalp şeklinde olup, geniş  tarafı düz yada yüreksidir.  Sonbaharda ökülmeden önce kırmızı bir renge döner, çiçekleri yeşil renklidir.  Meyve kırmızı renkli olup  1 veya  3 tohumludur.  Karadeniz, Marmara ve Akdeniz bölgelerimizde yetişir.

Yumurtalı melocan kavurması.

 -Akdeniz saparnası ( Smilax aspera ): Herdem yeşildir. Yurdumuzun Akdeniz ve Batı Anadolu kıyılarındaki ormanlık yerlerde yetişir. Yaprakları üçgen şeklindedir, yeşilimsi beyaz renkli olan çiçekleri güzel kokulu olur.  Meyvesi genel olarak üç tohumludur.

Akdeniz  saparnası ( Smilax aspera )
Çekildiği yer: Seferihisar / İzmir. 

Akdeniz saparnası / Yaprak  ( Smilax aspera ).

Akdeniz saparnası / Çiçek ( Smilax aspera )

Akdeniz  saparnası ( Smilax aspera )
Çekildiği yer: Seferihisar / İzmir. 

Akdeniz saparnası / Çiçek ( Smilax aspera )

Akdeniz saparnası / Çiçek ( Smilax aspera )

Kaynaklar: Türkiye Bitkileri Sözlüğü ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı, Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri Ve Ot Yemekleri ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ), Türkce Bitki Adları ( Turhan Baytop ), Türkiye Türkcesinde Bitki Adları ( Doç. Dr. M. Fatih Alkayış ), Vikipedi.

TİLKİŞEN ( Yabani Kuşkonmaz )

Tilkişen / Yabani kuşkonmaz  ( Asparagus acutifolius ) ve olgunlaşmış meyveleri. 

                              TİLKİŞEN
Botanik Adı:  ( Asparagus acutifolius )
Familya: Asparagaceae / Kuşkonmazgiller.
Diğer adları: Tilkicik, Keme dikeni, Kırgın otu, Kuşkonmaz dikeni, Tilki kuyruğu, Boğ vs.

Anavatanı Avrupa ve Asya kıtaları olan kuşkonmaz ( Asparagus ), 300 kadar türü bulunan bir bitki cinsinin ortak adıdır.  Bunlardan 10 kadarı ülkemizde doğal olarak  yetişmektedir.  Bazı türleri sebze olarak  yenir ve tarımı yapılır.  Bazı kuşkonmaz türleri ise süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

Kuşkonmaz, ülkemizde  çok iyi tanınmadığı için çok az  yetiştirilmektedir.  İklim ayırt etmeyen, hemen hemen her yerde yetişebilen bu sebze, bazı yörelerimiz için   alternetif ürün olabilir.

Türkiye'de daha çok yabani kuşkonmaz  türleri bilinmektedir.  Halk arasında tilkişen olarak bilinen yabani kuşkonmaz ( Asparagus acutifolius ), çok  yıllık, herdem yeşil,  dalları yeşil renkli ve dikenli bir çalıdır. Küre şeklindeki  yeşil renkli meyveleri tam olgunlaşınca siyah bir renk alır.  Kuşlar için önemli bir yiyecektir. Genç sürgünleri ilkbaharda toplanarak pazarlarda sebze olarak satılır.

Tilkişen  bitsinin çiçekli hali.

Tilkişen  ve çiçeği ( Yakın çekim )

Tilkişen bitkisinin yenilen filizler. 

Tilkişen bitkisi ve henüz olgunlaşmamış meyveleri. 

Bahçe kuşkonmazı / Sebze kuşkonmaz ( Asparagus officinalis ):
75 - 100 cm boylarında, tek yıllık, otsu bir bitkidir. Bazı formlarının tarımı yapılmaktadır. Kalın bir kökü vardır. Yaprakları küçük, gövdesi  dikensizdir. Meyve üzümsü  ve  kırmızı renklidir. Ülkemizde çok az yetiştirilir.

Bahçe kuşkonmazı ( Asparagus officinalis )

Bahçe kuşkonmazı ( Asparagus officinalis ) ve meyveleri.
 

Tilki kuyruğu eğrelti otu kuşkonmaz / Çok çiçekli kuşkonmaz ( Asparagus densiflorus )  ve tül kuşkonmaz ( Asparagus setaceus ya da  Asparagus plumosus ):

Süs bitkisi olarak yetiştirilirler, yurdumuz için eğzotikdir.  Anavatanları Güney Afrika'dır.   Çok çiçekli kuşkonmaz beyaz çiçekli ve kırmızı meyveli, herdem yeşil bir çalıdır. Dış ve iç mekanlarda yetiştirilir, oldukca dekoratif bir bitkidir. 

Çok çiçekli kuşkonmaz  ( Asparagus densiflorus ).
Çok çiçekli ve kırmızı meyveli bir çalıdır.

                                

Tilki kuyruğu eğrelti otu kuşkonmaz (  Asparagus densiflorus )
 Süs bitkisi olarak yetiştirilen eğzotik bir bitkidir. 
 

Yararlandığım kaynaklar: Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri Ve Ot Yemekleri ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ).

DOĞA VE İNSAN

Doğa  ve insan

Tozu dumana katarak gelen araba doğadaki sesizliği  bozuyordu, sabah sabah. Bizim yaramaz çoçuk dedi küçümseyerek, doğa. Oysa tahtına göz koymuştu, insanoğlu onun.  Doğayı artık kendi kurallarına göre yönetmek, değiştirmekte kararlı görünüyordu.

Sahi, insanoğlu bu mücadeleyi kazanabilir mi? ya da kazanırsa ne olur. İşte bu fotoğrafın bende oluşturduğu  düşünceler. Ya sizde ?

CEZAYİR MENEKŞESİ ( Vinca )

Büyük cezayir menekşesi ( Vinca major )

Botanik adı vinca olan cezayir menekşesi, zakkumgiller ( apocynaceae ) familyasından,  çalımsı ve otsu bir bitki cinsidir. Anavatanı Avrupa ve Asya kıtasıdır.  Sekiz kadar  türü vardır, bazıları  ülkemizde yetişir.  Bunlardan 'vinca major' ve vinca minor süs bitkisi olarak da yetiştirilir.

Büyük cezayir menekşesi ( Vinca major ), herdem yeşil, yarı çalı formunda  sürünücü bir bitkidir.  Pervane şeklindeki  çiçekleri beş parçalı olup  menekşe renklidir.  İlkbahar ve sonbaharda çiçek açar. Süs bitkisi olarak yetiştirilir. İyi bir yer örtücüdür. Asma saksılarda da yetiştirilir.

Küçük cezayir menekşesi   ( Vinca Minor )

Bu çiçeğe cezayir menekşesi denmesinin nedeni, Cezayir'ın kurtuluş mücadelesini anlatan  bir çok şarkı ve şiir yazarına ilham kaynağı olmasındandır. Ölüm çiçeği de denir.

Bikir çiçeği, Otsu cezayir menekşesi ( Vinca herbacea )

Cezayir menekşesi, iyi bir yer örtücüdür, sürgünleri kök atarak yayılır.  Bazı kültür formlarının yaprakları alacalı, çiçekleri kırmızı renkli ve  katmerlidir. Toprak bakımından secici olmamakla beraber verimli toprakları ve nemli,  gölge yerleri  sever. Soğuğa ve sıcağa  dayanıklıdır.  Soluk mavi renkli çiçekleri  etkileyicidir. Güzel gözlü kadınlara iltifat olarak,  gözlerinin cezayir menekşesi gibi  olduğu söylenir. Bir çok şaire ve şarkı sözü yazarına  ilham kaynağı olmuştur.

Cezayir menekşesi yayılıcı olduğundan kontrollü olarak yetiştirilmesi gerekir. Bakım istemez, zehirli bir bitkidir.  Çelikle ve kökten bölme ile üretilir.

 ( Not: 'İdam Cezası ve Cezayir Menekşesi' başlıklı yazımı da okuyabilirsiniz. )

Alaca yapraklı cezayir menekşesi / kültür.  ( Vinca major ' Variegata' )

Cezayir menekşesi bitkisinin çiçeği  ( Vinca major ) 

Yararlandığım kaynaklar:  Ağaçlar ve çalılar - I  ( Prof. Dr. Ersin Yücel ), İstanbul'un Doğal Çiçekleri ( Prof. Dr. Ünal Akkemik ),  Vikipedi. 

ACI SARMAŞIK / DOLANBAÇ ( Tamus Communis )

 

Acı sarmaşık ya da  Dolanbaç (Dioscorea communis )  

Botanik adı:  ( Dioscorea communis ya da Tamus communis )

Türkiye'deki tür sayısı: 1 ( iki çeşit )
Familyası:  Dioscoreaceae / Dolanbacgiller.
Diğer Adları: Dolanbaç, Dolangaç, Dövülmüş avrat otu, Acı tilkişen, Gavur tilkişeni. Acı ot, Sarmaşıkfilizi, Sızı otu, Kara asma, Yandıran, Acıfiliz, Tilki üzümü, Sarmaşık, Şeytan şalgamı ... v.s. 

Acı sarmaşık bitkisi  ve kalp şeklindeki yaprakları 

Çok fazla yöresel adı olan Dioscorea communis ( ya da Tamus communis   ), sarmaşık formunda, yumrulu kökleri olan otsu bir bitkidir.  Nemli yerlerde yetişir, kışın toprak üstü kısmı kurur. Halk arasında daha çok ( Ege Bölgesin'de )  acı sarmaşık olarak olarak bilinir. Bazı yörelerde ise bitkiye   'dövülmüş avrat otu' denmesi ise ise;  kadınlarımıza bakış açımızı göstermesi bakımından düşündürücüdür.  Kalp şeklindeki yaprakları  iri ve gösterişlidir, çiçekleri yeşilimsi renkli ve gösterişsizdir. Meyveleri boncuk şeklinde, üzümsü, önce yeşil, olgunlaşınca  kırmızı renkli olur.   Çok yıllık olmasına rağmen, kışın toprak üst  kısmı kurur, kökü soğuğa dayanıklıdır. Her yıl biraz daha irileşen siyah renkli, yumru halinde  bir kökü vardır, bahar gelince filizlenir. 

Dolanbaç, zehirli bir bitki olmasına rağmen bazı Akdeniz ülkelerinde ve özellikle yurdumuzun Ege bölgesinde taze filizleri  yenmektedir. Bitkinin meyveleri ve yumrusu ise  zehirlidir. Tohumdan ürer, süs bitkisi olarak da yetiştirilir.  

Dolanbaç / Acı sarmaşık bitkisinin çiçekleri. 

Bu bitkinin  yendiğini  Karadeniz'de  bilmiyordum, 1990 yılında İzmir'e taşındığımız zaman öğrendim. İlkbaharda pazarlarda, yaprak açmamış filizleri 'sarmaşık' diye satılıyor. Bildiğim kadarı ile Doğukaradeniz bölgemizde çok yaygın bir bitki olmasına, yediği bilinmiyor.   Özellikle fındık ocaklarına ( fındık ağacı ) sardığı için de  zararlı bir ot kabul ediliyor ve  temizleniyor. 

Dolambaç / meyve ( Tamus communis ).

 Aslında tümü ile zehirli olan bu bitkinin yenmesi risklidir. Hemen belirteyim, özellikle  çiğ olarak yenmemesi gerektiği söyleniyor.  Birde pişirirken / kavrulurken karıştırmamak  gerekiyor, karıştırılırsa tadı çok daha fazla  acı oluyor.  Ege bölgesinde,  ilkbahar gelince pazarlarda satılan  acı sarmaşığın yılda en az  bir kez yenmesinin sağlık açısından faydalı olduğu şeklinde  bir de şehir efsanesi var. 
Ayrıca Ege bölgemizde doğada yetişen  tatlı sarmaşık ya da tilkişen ( Yabani kuşkonmaz / Asparagus acutifolius  )  adı verilen ve yenen bir  başka bir sarmaşık  daha var.  Bu iki sarmaşık karıştırılarak pişirildiğinde  tadı daha az acı olmaktadır. 
Acı sarmaşık,  haşlandıktan sonra yumurtalı ve yumurtasız kavrularak yenmektedir.  Ayrıca diğer ot yemeklerine de katılmaktadır. Yemediyseniz denemekte yahar var. 

Bir adı da dövülmüş avrat otu olan 'Tamus communis'
 bitkisinin olgunlaşmış meyveleri ( Ordu )  

Acı sarmaşık ( Tamus communis )  bitkinin genel görünümü  

Acı sarmaşık filizi ( Seferihisar / İzmir )

Acı sarmaşık / Dolanbaç  ( Dioscorea communis )  

Yararlandığım Kaynaklar:  Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri  Ve Ot Yemekleri ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ), Türkce Bitki Adları Sözlüğü ( Turhan Baytop ),  Vikipedi