MÜRVER ( Sambucus )

Mürver ağacı ( Sambucus nigra )

Mürver ya da bilimsel adı ile 'sambucus', ağaç / çalı ve otsu bitkilerden oluşan bir bitki  cinsinin  ortak adıdır.  Daha önce hanımeligiller ( Caprifoliaceae )  familyasına bağlıyken,  genetik tetkikler sonucunda yeni bir familya olan mürvergiller ( Adoxaceae ) familyasına dahil edilmiştir. Bütün dünyada 22 türü, yurdumuzda ise  biri ağaç   iki türü  yetişir.  Süs bitkisi  olarak da yetiştirilir, çok fazla kültür formu vardır. Bunlardan bazıları alaca yapraklı ve pembe çiçeklidir. 

Gelin şimdi de, yurdumuzda  yetişen  mürver türlerini tanıyayalım. 

                                  AĞAÇ MÜRVER / KARA MÜRVER  ( Sambucus nigra )

Mürver ağacı çiçeği ( Sambucus nigra ) 

Kara mürver de ağaç mürver,  kışın yaprağını döken, 4 -10 m. boyunda  küçük bir ağaçtır. Yurdumuzun Marmara, Karadeniz ve İç Anadolu bölgelerinde  yetişir.  Nisan ve temmuz ayları arasında  beyaz - krem  renkli, şemsiye biçiminde, toplu halde ve keskin kokulu  çiçekler açar.  Bunları parlak, siyah renkli meyveler takip eder. Yaprak, bileşik, 5 - 9 yaprakcıktan oluşur, kenarı dişlidir. Bitkinin çiçek ve meyveleri eskiden beri çeşitli amaçlarla kullanılmıştır, minarel bakımından  zengindir. Olgunlaşan meyveler yenir, reçel, şurup ve likör yapılır, çiçeklerinden  bir çeşit  çay olur ( bazı hastalıklar için ).. Boya ve mürekkep yapımında  kullanılır. Mürver likörüne sambuka ( sambuca ) denir.  

Mürver ağacı ve çiçeği ( Sambucus nigra ) 

Bitkinin sürgünlerinin  içinde  süngerimsi, yumuşak bir öz ( öd ) vardır. Bu nedenle,  ateşe hava üflemek için körük olarak kullanılmıştır. Eskiden beri kaval,  flüt gibi müzik aletleri ve oyuncak  yapımında kullanılmaktadır. Çoçukluğumda, 'düdüklük' dediğimiz mürver ağacından  kaval ve  patlak adında bir oyuncak yapardık. Sambucus, mürver ağacından yapılan üflemeli bir çalgıdır ( bir tür flüt ).   

Mürver ağacı meyvesi ve yaprağı 

                                                         MÜRVER OTU ( Sambucus ebulus )

Mürver otu ( Sabucus ebulus ) 

1 - 2 m  kadar boylanan, çok  yıllık, kök saplı ( rizomlu ), otsu bir bitkidir.  Avrupa ve Asya'ya özgüdür, Amerika'da da doğallaşmıştır. Yurdumuzda çok yaygın bir bitkidir, dere kıyılarında, ormanlarda, yol kenarlarında yetişir,  halk arasında farklı adlarla bilinir (  60 kadar farklı adla bilindiği belirtilmektedir ).  Temmuz ve ağostos aylarında toplu halde,  beyaz ya da pembe renkli  çiçekler  açar. Çiçek kurulu ( 10 - 15 cm. çapında ) olup şemsiye şeklindedir. Olgunlşan meyveler sıkılınca mor renkli suyu çıkar. 

Cüce mürver, hekimana, sultanotu, şahmelek, şahmelik, telli gelin, yabani mürver, yer mürveri, yivdin gibi çok çeşitli isimlerle tanınmaktadır.

Eski çağlardan beri bilinir, halk tıbbında çeşitli hastalıkların tedavisinde  kullanılmıştırır. Meyvesi ve  köksapları ağrı kesici olarak kullanılır. Kurutulmuş çiçekleri terletici ve balgam söktürücüdür, bronşit tedavisinde kullanılır.  Bazı yörelerde meyvelerinden reçel yapılmaktadır. Çekirdekleri, böcek kovucu, boya ve mürekkep yapımında kullanılır. Ancak bitki zehirlidir, besin olarak tüketmemek gerekir. Yaprakları ezilince çok kötü kokar.   

Mürver otu, güneşli ve yarı gölge yerleri ve nemli toprakları sever,  istilacıdır. Kök sapları ( rizom )  ile yayılır.  Bitkinin yaprak ve gövdesi sonbaharda kırmızı döner.  

Mürver otu ( Sambucus ebulus ) 

Mürver otu meyvesi ( Sambucus ebulus ) 

Mürver otu çiçeği ( Sambucus ebulus ) 

Kaynaklar: Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri ve Ot Yemekleri ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü ( Turhan Baytop ). Peyzaj Bitkileri ve Özellikleri ( Erdi Ekren ). Ağaçlar ve Çalılar 1 ( Prof. Dr. Ersin Yücel ). Türkiye'nin Bütün Ağaçları ve Çalıları ( Prof. Dr. Ünal Akkemik ). Türkiye'nin Ağaçları ve Çalıları ( Necati Güvenç Mamıkoğlu ). Wikipedia 

KIBRIS AKASYASI ( Acacia )

Kıbrıs akasyası ( Acacia saligna ya da Acacia cyanophylla )
Cittaslow Seferihisar / İzmir 

Türkçe literatürde adı Kıbrıs akasyası olan Acacia saligna  baklagiller ( Fabaceae ) familyasından, herdem yeşil,  4 - 5 m boylarında, geniş tepeli bir ağaçtır. Anavatanı Avustralya'dır ancak  Türkiye'ye Kıbrıs'tan geldiği için adına Kıbrıs akasyası ya da  Kıbrıs mimozası*  denir. Akdeniz çevresinde kültüre alınmıştır. Akdeniz ve Ege bölgelerimizin kıyı bölgelerinde yetiştirilir.  İlkbaharda yoğun bir şekilde, salkım halinde, küreler halinde, altın sarısı renkli çiçekler açar. Sahil yörelerinde kumulların durdurulmasında ve  park, bahçe ve yol boylarında süs bitkisi olarak yetiştirilir. 

Kıbrıs akasyası - çiçeği
( Acacia saligna ya da A. cyanophylla )

Kıbrıs akasyası ılıman iklimlerde yetişir, kuraklığa dayanıklıdır ancak soğuğu sevmez. Toprak bakımından seçici değildir, kumlu toprakları sever.  Meyveleri bakla şeklinde ve çok  tohumludur.  

Kıbrıs akasyası ile İzmir  akasyası / mimozası  ( Acacia retinoides ) birbirine çok benzer, bu iki bitki türü birbirleriyle karıştırılır. İzmir mimozası  yapraklarının  ince olması ve çiçeklerini yaz aylarında ( geç ) açması ile Kıbrıs akasyasından ayrılır.  Akasya ( acacia ) çiçekleri zehirsizdir,  yenebilir. Tohumla ve çelikle üretilir.

Kıbrıs akasyası altında mutlu bir gün. 

Kıbrıs akasyası ( Acacia saligna )

Kıbrıs akasyası ( Acacia saligna ) 

Kıbrıs akasyası ağacı.  Meyve veyaprağı 
( Acacia  saligna )

Kıbrıs akasyası ( Acacia cyanophylla )
Seferihisar / İzmir 

Kıbrıs akasyaları ( Acacia saligna ya da Acacia cyanophylla ) 

* Acacia,  türlerine genel olarak halk arasında 'mimoza' denmektedir.   Halk arasında  akasya denilen Robinia pseudoacacia  ve R. hispida türlerinin  Türkce literatürdeki adı ise 'yalancı akasya' dır.  

Kaynaklar: Ağaçlar ve Çalılar 1 ( Prof. Dr. Ersin Yücel ). Türkiye'nin Ağaçları ve Çalıları ( Necati Güvenç Mamıkoğlu ). Türkiye'nin Bütün Ağaçları ve Çalıları ( Prof. Dr. Ünal Akkemik ). Wikipedia 

GÜLİBRİŞİM AĞACI ( Albizia )

Gülibrişim ağacı, genel görünümü   
( Albizia julibrissin )

Bilimsel adı Albizia julibrissin olan gülibrişim, baklagiller ( Fabaceae )  ailesinden, kışın yaprağını döken, 4 -5 m boylarında küçük bir ağaçtır.  Yaprak ve çiçekleri güzel olduğu için  süs bitkisi olarak yetiştirilir. Anavatanı İran'dır, ancak süs bitkisi olarak dünyaya yayılmıştır. Karadeniz Bölgemiz'de doğallaşma eğilimindedir. Ilıman ve sıcak iklimlerde yetişir, ancak soğuğa ( - 15 derece ) ve kuraklığa dayanıklıdır. 

Cins adı, İtalyan doğa bilimci, bitkiyi İstanbul'dan İtalya'ya götürüp tanıtan Filippo degli Albizzi'ya ithaf edilmiştir. Tür adı Farsça  'gül - ebruschin' kelimesinden gelir, çiçeklerine atıftır.  Pers ipek ağacı olarak da bilinir. 

Gülibrişim - çiçeği  ( Albizia julibrissin )

Gülibrişim, bileşik  yapraklıdır, eğrelti otuna benzer, koyu yeşil renklidir ve  çok fazla küçük yaprakçıktan oluşur.  Geceleri, kötü havalarda ve dokununca kapanır. Yaz aylarında  ponpon şeklinde, hafif kokulu, tüylü, beyazımsı pembe renkli çiçek açar. Meyve,  bakla  / fasulye şeklindedir.  Yurdumuzun  kıyı bölgelerinde, park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Zamanla  şemsiye biçiminde geniş bir taç oluşturur. 

Her türlü toprakta yetişmekle beraber  geçirimli, verimli, kumlu  toprakları ve güneşli, yarı gölge  yerleri sever. 

Yaprağı ve çiçeği zehirsizdir pişirilerek yenir, ancak tohumu toksiktir. Tanen bakımından zengindir, odunu değerlidir. Çiçekleri arı ve kelebekleri çeker.  Tohumdan, kök filizinden ve çelikle üretilir.

Gülibrişim ağacı ve çiçeği

Bir adı da ipek ağacı olan gülibrişim ağacı
  ve bakla şeklindeki meyveleri.

Gülibrişim ağacı (Albizia julibrissin )
Piraziz / Giresun 

Gülibrişim ağacı, meyve ve tohumu 

Gülibrişim ağacı bileşik yapraklıdır. 

Kaynaklar: Peyzaj Bitkileri ve Özellikleri ( Erdi Ekren ). Ağaçlar ve Çalılar 1 ( Prof. Ersin Yücel ). Türkiye'nin Ağaçları ve Çalıları ( Necati Güvenç Mamıkoğlu ). Türkiye'nin Bütün Ağaçları ve Çalıları ( Prof. Dr. Ünal Akkemik ). Evrim Ağacı, Wikipedia 

SÜLÜN AĞACI ( Parkinsonia )

Sülün ağacı - çiçeği ( Parkinsonia aculeata )
( Yakın çekim )

Türkçe literatürde  adı  sülün ağacı olan 'Parkinsonia aculeata', baklagiller ( Fabaceae ) familyasından, kışın ve sıcak havalarda  yaprağını döken, dikenli bir ağaç veya çalıdır. Tropikal ve subtropikal ıklimlerde yetişir.  Anavatanı  Orta ve Kuzey Amerika'nın yarı çölleridir.  Ancak süs bitkisi olarak yetiştirildiği çoğu ülkede  doğallaşmıştır, istilacıdır.  Süs bitkisi olarak getirildiği Avustralya'da geniş alanlara yayılarak meraları tehdit eden zararlı bir bitki kabul edilir. Dalları yeşil renkli ve sert dikenlidir, yaprakları dökülünce gövdesi ile fotosentez yapar. Şerit şeklinde, 30 - 50 cm boyundaki  bileşik yaprakları, çok sayıda minik yaprakçıktan oluşur. 

Sülün ağacı ve yaprakları 

Sülün  ağacı yaz aylarından  sonbahara kadar  salkım halinde, üzerinde  turuncu lekeler  olan  sarı  renkli ve   gösterişli  çiçekler açar.  Erkek ve dişi organlar  ayni çiçek üzerinde bulunur ( erselik ), arı, kelebek ve kuşları çeker, güzel kokuludur.   Fasulye benzeri, 3 - 5 cm boyundaki  meyveleri  çok tohumludur. 

Parkinsonia aculeata dünyada  şu adlarla bilinir: Palu verde ( yeşil çubuk ), Parkinsonya ( parkinsonia ), Sülün ağacı, Sülün akasya,  İbrişim akasya, Kudüs diken, İsa dikeni, Duvak ağacı, Narin yaprak, Jöle fasulye ağacı v.s. 

Cins ismi olan Parkinsonia İngiliz botanikçi John Parkinson'a  ( 1567 - 1650 ) itahafen verilmiştir. Tür adı olan aculeata ise 'dikenli' anlamına gelir.  

Sülün  ağacı güneşli, sıcak yerlerde yetişir. Toprak bakımından seçici olmamak beraber geçirimli, verimli toprakları tercih eder.  Kuraklığa dayanıklıdır, soğuğa karşı duyarlıdır. Ege ve Akdeniz kıyılarımızda park ve bahçelerde süs bitkisi olarak  yetiştirilmektedir. Bazı kültürleri dikensizdir.  Tohumdan, çelikle ve kök filizlerinden üretilir. 

Sülün ağacı - çiçeği ( Parkinsonia aculeata )
( Yakın çekim )

Sülün ağacı  sert dikenlidir. 

Sülün ağacının dalları yeşil renklidir. Fotosentez yapmasına yarar. 

Sülün ağacı / Parkisonya  ( Parkinsonia aculeata ) 

Sülün ağacı ve çiçeği ( Parkinsonia aculeata )

Kaynaklar: Ağaçlar ve Çalılar 1 ( Prof. Dr. Ersin Yücel ). Türkiye'nin Ağaçları ve Çalıları ( Necati Güvenç Mamıkoğlu ). Türkiye'nin Bütün Ağaçları ve Çalıları ( Prof. Dr. Ünal Akkemik ). Wikipedia

TATLI AKASYA ( Acacia farnesiana )

Tatlı akasya ağacı  ve çiçekleri ( Acacia farnesiana )

Bilimsel adı Acacia farnesiana olan tatlı akasya ya da amber ağacı, baklagiller ( Fabaceae )  familyasından, kışın yaprağını döken dikenli bir çalı ya da küçük bir ağaçtır.  Anavatanı Haiti adası  / Dominik Cumhuriyeti  ( Amerika ) dır. Süs bitkisi olarak yetiştirildiği çoğu ülkelerde doğallaşmıştır.  Akdeniz ülkelerinde  kültüre alınmıştır. Mimoza, Amber mimozası, Kokulu amber ağacı,  Kokulu akasya, İğne çalısı, Menevşe  gibi adlarla da bilinir.  Ayrıca çok fazla bilimsel adı / Sinonimleri vardır ( Vachellia farnesiana, Mimosa pedunculata, Acacia indica, Farnesiana odora ). Türkçe literatürde adı akasya olan  'Vachellia karroo' ya çok benzer ( aşağıda ). 

Halk arasında  acacia türlerine, genel olarak  'mimoza' denir. 

Tatlı akasya ağacı / Mimoza  ( Acacia ( vachellia ) farnesiana )
( Özdere, Menderes / İzmir )

Tatlı akasya ( Acacia farnesiana ), Avrupa'da ilk defa 1611 yılında  İtalya'daki Farmeda Bahçesi'nde yetiştirilmiştir. Tür adı olan 'fernesiana',  16 -17. yüzyılda Avrupa!nın nadir özel botanik bahçelerinden  biri olan Farnese Gardens'i bir dönem yöneten  Odoardo  Farnese ( 1573 - 1626 )' ye ithafen verilmiştir.  Bitkinin çiçeklerinden elde edilen 'cassie' adlı uçucu yağ parfümeri yapımında kullanılır, ayrıca kesme çiçek olarak değerlendirilir.  Yayılıcı olduğu için, bazı ülkelerde tarım alanlarını ve çevreyi tehdit eden zararlı  bitkiler  arasında gösterilmiştir.  

Akasya, Tatlı diken ağacı ( Vachellia karroo)
Tatlı akasyaya çok benzeyen sert dikenli bir ağaçtır.  

Acacia farnesiana, kıyı bölgelerimizde sulama gerektirmeyen park, bahçe  ve refüjlere  süs bitkisi olarak dikilmektedir. Mayıs - eylül atları arasında çoğu zaman bir arada bulunan, küre halinde, açık sarı renkte ve güzel kokulu  çiçek  açar. Üzerinde beyaz bir şerit bulunan bezelye şeklindeki meyve kapsüllerinin içinde  2 - 5 tohum bulunur.  Tanen içerdiği için deri tabaklamak için kullanılır. 

Bileşik yaprakları  eğrelti otuna benzer, yeşil renklidir,  gece ve kapalı havalarda kapanır. Genç sürgünleri ince ve  uzun dikenlidir. Bitki toksit değildir, genç yaprakları ve çiçekleri yenir.  Ayrıca yaprak ve tohum kapsülleri hayvanlar için önemli bir besin kaynağıdır. 

Tropikal ve suptropikal iklimlerde yetişen tatlı akasya, kurak ve çok sıcak ıklimlere de  uyum sağlamaktadır. Ancak soğuğa fazla  dayanıklı değildir ( - 5, - 6 dereceye kadar dayanır.  ), iç bölgelerizde yetişmez.  Güneşli yerleri ve  geçirimli, kumlu,  nemli toprakları sever. Tuzlu, kireçli  ve çorak topraklarda da yetişir.  Tohumla  üretilir ( Tohumları sert olduğu için, ekmeden önce  bir gün suda bekletmek gerekir. ).

Vachellia farnesiana veya  Acacia farnesiana  

Tatlı akasya ( Acacia farnesiana )  

Kaynaklar: Ağaçlar ve Çalılar 1 ( Pruf. Dr. Ersin Yücel ), Türkiye'nin Ağaçları ve Çalıları ( Necati Güvenç Mamıkoğlu ), Türkiye'nin Bütün Ağaçları ve Çalıları ( Prof. Dr. Ünal Akkemik ),  Wikipedia 

HAYIT AĞACI ( Vitex )

Hayıt ağacı ve çiçeği 
( Vitex agnus - castus )

Hayıt ağacı, doğanın bizlere  armağan ettiği en değerli bitkilerden biridir.  Kökünden çiçeğine, meyvesinden gövdesine, yaprağına  kadar her şeyi  insanlar için  çok faydalıdır.  Tıbbi bir ağaç / çalıdır.  Bu nedenle dünyanın en faydalı bitkileri arasında kabul edilmektedir. Ilıman iklimlerde yetişir. 

Anavatanı Akdeniz havzası olan hayıt, yurdumuzun güney ve batı  bölgelerinde  doğal olarak yetişmektedir. Maki formasyonu içinde yer almasına  karşı  kışın yapraklarını döker, nadir olarak ağaç olanlarına da rastlanmaktadır.

Ben  bu bitkiyi  Seferihisar'da tanıdım, çiçek toprağı arıyordum.  Burada eskiden beri çiçekleri hayıt toprağına dikerlermiş.  Gerçekten de bu bitkinin dibinde oluşan topraklar, yaşlı köklerinin çürümesiyle oluştuğu için  gevşek ve humusça çok  zengin,  çiçek yetiştirmeye oldukça elverişlidir. 
Birde eskiden su kuyusu kazmak için,  o çevrede hayıt olup olmadığına bakılıyormuş. Hayıt, yer altı suyunun yüzeye yakın olduğunun işareti kabul edildiği için, su kuyuları  buralara kazılırmış.

Hayıt'ın, insanlar tarafından tanınması bundan 2500 yıl kadar önce Hipokrat sayesinde olmuştur. Tıbbın babası sayılan ünlü filozof, hayıtı yaraları tedavi etmek için kullanmıştır. Ancak, hayıt'ın  dünyaca tanınması daha  sonra olmuştur.
Hayıt ağacının bilimsel adı olan 'Vitex agnus - castus' ( Lamiaceae / ballıbabagiller ), Yunanca namus  kelimesinden esinlenerek bu bitkiye  verilmiştir. Homeros'un İlyada destanında, hayıt ağacı namus simgesi olarak kullanılmıştır.

Bu bitkinin namusla olan ilişkisine gelince; Genel olarak erkeklerde cinsel gücü artırıcı /afrodizyak bitkiler daha çok tanınırken, hayıt,  'antiafrodizyak' olması tanınmasına yol açmıştır. 

Peki, böyle bir bitkiyi kim niçin kullanır derseniz;  Bunun cevabını hristiyanlık inancında   aramamız gerekiyor.  
Hristiyan  ( katolik mesebi ) din adamlarının evlenmemesi ve cinsel hayatlarının olmaması,  bu bitkiyi önemli hale getirmiştir. Nitekim bu nedenle hayıt'a, 'Namus ağacı', ' Rahip biberi ' gibi adlar verilmiştir. Manastırların çevrelerine hayıt dikilmiş olması da, bunun rahipler tarafından kullanıldığını göstermektedir.

Hayıt çiçeği ( Vitex agnus - castus )

Hayıt bitkisinin  günümüzde ki önemi ise;  kadınlarda hormon dengesi üzerindeki olumlu etkisinin bilimsel olarak  kanıtlanmasından sonra olmuştur.  Hayıt tohumları  kadın hastalıklarının tedavisinde kullanılmaktadır.

Hayıt meyveleri ezilerek evlerde baharat olarak kullanılmaktadır, aynı zamanda çok iyi bir sakinleştiricidir. Hayıt bitkisinin gövdesinden ise sepet yapımında kullanılır. Kökleri  ise ip boyamada, sarı boya olarak yararlanılmaktadır.

Hayıt ağacı, meyve ve yaprağı 
( Vitex agnus - castus )

Hayıt yaprakları 5-7 parçalı olup açık bir ele benzer, bu özelliğinden dolayı 'beşparmak otu' da denir. Meyveleri gibi yaprakları da tıbbi amaçla  kullanılmaktadır.  

Hayıt yaz boyunca, başak şeklinde beyaz - mor ve tonlarında çok güzel ve  kokulu çiçek açar.  Çiçekleri arıcılık için  çok önemlidir. Az bitkinin çiçek açtığı bir dönemde çiçek açması, arıcılık bakımından önemli bir bitki olmasına neden olmuştur.  Hayıt balının değişik bir aroması ve kokusu vardır. Bazı hastalıklara  iyi geldiği için  aranan bir baldır.

Ülkemizde doğal olarak yetişen bu bitki; bazı ülkelerde tıbbi amaçlarla, bazı ülkelerde ise kokulu ve güzel çiçeklerinden dolayı süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Güneşli yerlerde ve  drenajı iyi nemli topraklarda yetişir, soğuğa dayanıklıdır.  Tohumla, kökten ayırarak ve çelikle üretilir. 
Kısaca hayıt doğanın insanlara, özellikle kadınlara bir armağanı olup dört dörtlük bir bitkidir.

Hayıt ağacı çiçekleri:

Hayıt aüacı, nam-ı diğer namus ağacı

 

Hayıt ağacı
başak şeklinde ve pembe-mor  renklerde, güzel kokulu çiçekler açar. 

Hayıt çiçeği ve misafiri  peygamberdevesi

Hayıt bitkisinin çiçeğinin rengi,
güneşe ve toprağın kimyasal yapısına göre değişir. 

Hayıt ( vitex agnus-castus )

Hayıt bitkisi ( Vitex agnus - castus )

Hayıt bitkisi, meyvesi  ( Vitex agnus - castus )

Hayıt çiçeği ( Vitex agnus - castus ) 

Hayıt çiçeği ( Vitex agnus - castus )

Sonbaharda olgunlaşan hayıt meyveleri siyahi bir renk alır.

Hayıt tohumu baharat olarak ta kullanılmaktadır.

Hayıt  yaprakları 5-7 yaprakçıktan oluşur, ele benzer
 bu nedenle 'Beş parmak otu' da denir.

Kaynaklar: Türkiye'nin Ağaçları ve Çalıları ( Necati Güvenç Mamıkoğlu ). Ağaçlar ve Çalılar 1 ( Prof. Dr. Ersin Yücel ). Türkiye'nin Bütün Ağaöları ve Çalıları ( Prof. Dr. Ünal Akkemik ). Wikipedia