ŞEVKETİ BOSTAN ( Scolymus hispanicus )

Seferihisar pazarında satılan Şevketi bostan bitkisi 

Bilimsel adı Scolymus hispanicus olan şevketi bostan, papatyagiller/ Asteraceae familyasından; tek veya çok yıllık,  otsu bitkidir. Yurdumuzun Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri dışındaki yerlerinde yetişmektedir. Özellikle kışları ılık ve yağışlı geçen Akdeniz iklimini görülen yerleri sever.  100 cm kadar boylanır, havuç gibi kazık köklüdür ilk önce rozet halindedir, daha sonra gövde ve dal oluşturur, yaprakları  ve gövdesi iğne dikenlidir. İlkbahar ve yaz aylarında açan parlak sarı renkli çiçekleri ile, benzerlerinden kolayca ayrılabilir. Tohumların kenarı kanatlı, yassı ve pulsu yapıdadır. Sonbaharda bitkinin toprak üstü kısmı tamamen  kurur. 

Şevketi bostan yukarıda yukarıda da belirttiğim gibi yurdumuzda oldukca yaygın bir bitkidir, bu nedenle her yöremizde değişik bir adla karşımıza çıkar.  Bunlardan en çok bilinenler şöyledir.  Akçakız ( Çanakkale ), Akçakızı ( Balıkesir ),  Altın dikeni ( Eskişehir ), Askeriboz ( Balıkesir ). Aynalı tiken ( Denizli ), Bostan otu ( Uşak ), Çetni dikeni ( Balıkesir ), Diken ( Çanakkale, Muğla ),  Dikenkökü ( Muğla ), Kenger ( Balıkesir ), Könger ( Muğla ), Kuyruklu ot ( Manisa ), Sarı çiçek ( Afyonkarahisar ), Sarı çiçekli ot ( Eskişehir ), Sarı diken ( Manisa ), Sarı tiken ( Denizli ), Strafgada ( Çanakkale ), Şefkatibostan ( Çanakkale ), Şevketibostan ( Balıkesir, Eskişehir, İzmir, Manisa ), Uslu kenger, Zerdali dikeni. 

Şevketi bostan bitkisinin çiçekli hali ( Scolymus hispanicus )

Şevketi bostan, Türkiye'nin en popüler yabani besin bitkilerinden biridir. Kültür olarak da yetiştirilmeye başlanmıştır. İtalya ve İspanya gibi Akdeniz ülkelerde de sebze olarak tüketilmektedir. Tür adı ( hispanicus ) İspanya demektir.  Özellikle Ege bölgesinde, İzmir'de bitkinin kazık kökleri içindeki sert / özü çıkarıldıktan sonra beyaz renkli kabuğu sebze olarak yenmektedir. Ayrıca taze yaprakları ve gövdesi soyularak yenir. En çok da kuzu eti ile yapılan güveçi sevilir.  Bitkinin hasadı kış aylarında ve ilkbaharda yapılır ve  pazarlarda satılır. Ancak  giderek doğada azaldığından ve toplanması zor olduğundan diğer yenen yabani otlara göre oldukca  pahalı satılır. Anlıyacağınız herkesin alıp yiyeceği sıradan bir ot değildir, üstelik bir de yemek yapmak için kuzu eti almanız gerekir. Halbuki ünlü  Yunanlı filozof coğrafya biliminin kurucusu  Eratosten ( Eratosthenes ), M Ö. 3 yüzyılda  bu bitkiden  fakirler tarafından tüketilen bir gıda olarak söz etmiştir.    

Şevketi bostan bitkisinin rozet hali ( Scolymus hispanicus )

Şevket bostan bitkisinin kök ve yaprakları  ( Scolymus hispanicus )

Şevketi bostan aynı zamanda tıbbi bir bitkidir. İdrar arttırıcı, taş düşürücü, iştah açıcı, mideyi kuvvetlendirici, antibiyotik özelliklerinin olduğu gibi B vitamini bakımından da oldukca zengin olduğu belirtilmektedir. Köklerinden yapılan 'Lityazol Cemil' adlı ilaç, bir zamanlar böbrek taşı düşürücü olarak kullanılmıştır. 

Şevketi bostan, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından kültüre alınmıştır. Seferihisar Belediyesi tarafından ise Orhalı Mahallesinde  ( Eski adı  Orhanlı Köyü )  örnek bir yetiştirme bahçesi  kurulmuştur. Her yıl Seferihisar'ın Orhanlı Mah. Geleneksel Şevketi Bostan Şenliği  yapılmaktadır. Yolunuz düşerse bekleriz. 

Şevketi bostan bitkisinin çiçeği. 

Bazı kaynaklarda ve sitelerde şevketi bostan olarak, botanik adı 'Cnicus benedictus olan topdiken ( alttaki fotoğrataki bitki ) tanıtılmıştır. Yine Turhan Baytop  Türkçe Bitki Adları Sözlüğü'nde  Şevketi bostan olarak  botanik adı 'Cnicus benedictus'ı  tanıtmıştır. Sadece toprak üstü kısmları, dikenleri temizlendikten sonra yenen bu  bitkinin  söz konusu olan şevketi bostan ( Scolymus hispanicus ) ile aynı aileden olmanın dışında yakın bir akrabalığı yoktur. 

Bazı kaynaklarda adı şevketibostan olarak geçen topdiken ( Cnicus benedictus ). 

Yararlandığım kaynaklar: Vikipedi, Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri Ve Ot Yemekleri ( Ertan Tuzlaca ), Anadolu Dergisi, Türkce Bitki Adları Sözlüğü ( Turhan Baytop ), Bitkilerin Gizli Dünyası ( H. Kemal Çağın ), İstanbul'un Doğal Bitkileri ( Ünal Akkemik )

ÇİĞDEM ÇİÇEKLERİ

Uludağ çiğdemi  ( Uludağ / Bursa )
( Crocus gargaricus Ssp. herbertii )

Süsengiller ( iridaceae ) familyasının 'crocus' cinsinden olan bitkilere, yurdumuzda genel olarak çiğdem denir. Türkiye'de 30 kadar çiğdem ( crocus ) türünün  yetiştiği tespit edilmiştir. Çok yıllık, yumrulu ( kormlu ), leylak, mor, beyaz, sarı çiçek açan otsu bitkilerdir. Zehirli değildirler, yenilebilir.   Türlerine göre;  ilkbahar ve sonbahar  aylarında  çiçek açarlar.
Çiğdem ( crocus ) türleri  değişik adlarla yurdumuzun bütün bölgelerinde  yetişmektedir. Bazı türleri endemiktir, sadece yurdumuzda yetişmektedir. En tanınmışı, değerli bir baharat olan safran ( crocus sativus ) dır.

Uludağ çiğdemi ( Crocus gargaricus Ssp. herbertii )
Uludağ / Bursa )

Güzlalesi ( Crocus pulchellus )
( Kemalpaşa / İzmir )

Sonbahar ve kışın çiçek açan bir tür çiğdem çiçeği
 Güzcimi  ( Crocus pallasii )

Colchicaceae ( acıciğdemgiller ) familyasının  'colchicum' cinsinden olan bitki türlerine ise, genel olarak  'acıçiğdem' denir ( Eski familyası Liliaceae / zambakgiller ). Acıçiğdem türleri zehirli olduğu için, yumruları  yenmez.  Sonbaharda  pembe, sarı, eflatun renkli çiçek açarlar. Yurdumuzda acıçiğdem cinsinin   47  türü tespit edilmiştir.  Süs bitkisi olarak ve ilaç sanayinde kullanılır.

 

Bir tür acıçiğdem, sürincan ( Colchicum boissieri )
( Kemalpaşa / İzmir )

Bir bitkinin gerçek çiğdem ( crocus ) türü mü yoksa  acıçiğdem ( colchicum ) türü  olduğunu anlamak için, erkek organlarına ( stamen ) bakmak gerekmektedir.  Gerçek çiğdemlerin üç, acıçiğdem / zehirliçiğdem türlerinin ise altı erkek organı bulunur.

Şepart - Colchicum speciosum ( yöredeki adı  vargit )
( Doğukaradeniz yaylalarından )

Doğukaradeniz yaylalarında, yaz sonunda  havaların soğumaya başlaması ile birlikde bir tür  acıçiğdem olan  'vargit çiçeği'  ( colchicum speciosum ) açar.  Halk arasında bu çiçeklerinin açmaya başlaması, yayla mevsiminin bittiğinin işareti kabul edilir. Giresun yöresinde  bu acı çiğdem türüne  'cambırt' denir, litaraturdaki  adı ise  'şepart' dır. Camburtca adında  bir de yayla vardır.

 
Şepart ve kolşikum ( colchicum ) türleri  sonbaharda çiçek açmasına rağmen, yaprak ve meyveleri, daha sonra  ilkbahar aylarında oluşmaktadır.   Bu nedenle  acıçiğdem ( colchicum ) türlerine halk arasında öksüzoğlan, öksüzali gibi adlar verilmiştir. 

Bir adı da cambırt  olan colchicum speciosum.
( Karatepe yaylası / Bulancak )

Cambırt ya da şepart ( colchicum speciosum).

Cambırt yaprağı ve meyvesi 

Nergisgiller ( amaryllidaceae ) familyasının  'sternbergia' cinsinden olan bitkilerin çiçekleri kadeh şeklinde olup, uzaktan bakınca çiğdem çiçeklerini andırırlar. Bu nedenle, sonbaharda sarı renkli çiçek açan bu bitkilere karanergis, karaçiğdem, güz nergisi,  sarı çiğdem  gibi adlar verilmiştir. Ancak bu bitkilerin, süsengiller familyasından olan  gerçek çiğdem  türleri ile bir akrabalığı yoktur. Sternbergi cinsinin yurdumuzdaki en yaygın türü karanergis / karaçiğdem ( sternbergia lutea ) dir.  Bu bitkinin  yaprakları çiçek açtıktan sonra çıkar, yeşil renkli olup  kayışa benzer.  Zehirli bir bitkidir.  

Bir adı da karaçiğdem olan karanergis çiçekleri  ( Sternbergia lutea ).
Karagöl mermer ocağı / Seferihisar.

Karanergis ( Sternbergia lutea )
Karagöl mermer ocağı,  Sığacık / Seferihisar.

Karanergis / karaçiğdem ( Sternbergia lutea ).
  ( Karagöl mermer ocağı / Seferihisar )

Safranbolu'ya adını vermiş olan safran (Crocus sativus ), bir tür çiğdem çiçeğidir.  Bu bitkinin çiçeklerinden eskiden beri 'safran' adı verilen çok değerli bir baharat elde edilmektedir ( Yemeklere tat ve renk vermesi için kullanılır ). Kültür bitkisi olarak yetiştirilir. 
Safran çiçekleri eskiden sarı sarı boya yerine de kullanılmıştır,  ayrıca  ilaç ve kozmetik sanayinde  kullanılır. 

Safran çiçeği / kültür  ( Crocus sativus ) 

Çiğdem çiçeği, diğer çiçeklerin aksine  soğuktan ve rüzgardan etkilenmez. Dağların, yaylaların  cesur ve güzel bekçileridir.
Kadınlarımızın isimlerinin yüzde ikisinin 'çiğdem' olması, halkımızın bu çiçeği ne kadar çok sevdiğini göstermektesir.

Sarı çiğdem ( Crocus chrysanthus )

Çiğdem,  eski çağlardan beri insanların değişik amaçlarla yararlandığı bir bitki olmuştur. İnsanoğlu çiğdem çiçeklerinden; kimi zaman zehir, kimi zaman ilaç, bazende yiyecek olarak yararlanmıştır.

Edebiyatımızda da çiğdem çiçeğinin önemli bir yeri vardır. 'Benim sadık yarim kara topraktır.' diyen Aşık Veysel, 'Çiğdem der ki ben alayım / elayım', türküsünde ise;  onu en güzel çiçek olarak niteler.

Çiğdem, mitolojide de hikayesi olan bir çiçektir. Tanrı Hermes, çok sevdiği arkadaşı  'Crucus' ölünce, onu çiğdem çiçeğine dönüştürerek yaşatır. Latince adının  'crocus'  buradan geldiği söylenir.

Vargit ( Colchicum variegatum ) 

Vargit ( Colchicum variegatum )

Vargit 
( Colchicum variegatum / Seferihisar )

Çiğdem çiçekleri hem bahçede, hem de saksıda yetiştirilir. Ama  en güzel doğada yetişir,  bunu unutmayalım. 
Doğayı koruyalım ki,  bu güzel çiçekler hep açsın. 

(Bu yayın son olarak 07. 10. 2019 tarihinde güncellenmiştir. )