ÇAM SAKIZINDAN DAMLA SAKIZINA

Gerçek sakız ağacı ( Pistacia lentiscus )
Kültürpark / İzmir, Sakız Adası'dan getirilmiş 

Eski çağlardan beri bilinen ve sevilen  bir madde olan sakız, tarihde farklı amaçlarla ve değişik şekillerde elde edilmiş ve  kullanılmıştır. İlk defa eski Yunanlılar, damla sakızı  ağacından 'mastika' adı verilen sakız elde etmişler ve bunu çiğnemişlerdir. Mayalar ise, 'sapodilla' ağacından bu günkü ciklete benzeyen bir çeşit  sakız yapmışlardır.

Kenger bitkisi ( Gundelia tournefortii ) 

Kenger bitkisinin ( Gundelia tournefortii / dikenli ve otsu bir bitki  ) köklerinden de, ( kesilen  kökten çıkan süt / sıvı  donunca  toplanır ),  Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimizde bir tür sakız elde edilmektedir. 

Çam sakızı da çok eskide beri bilinmektedir. Aslında bu sakız sadece çam ağacından ( kızıl çam ) değil, daha çok ladin ağacından elde edilmektedir. Ancak ibreli yapraklı bitkilere genel olarak çam dendiği için, bu sakıza çam sakızı denmektedir. 'Çam sakızı çoban armağanı', sözü de buradan gelmektedir.
.

Yöresel adı  'doruk ağacı ' olan  ladin ( Picea orientalis ) ağaçları. 
( Kulakkaya, Dereli / Giresun )

Giresun yöresinde ladin ağacına ( Picea orientalis )   doruk ağacı  denir.  Oldukça estetik ve kerestesi makbul bir ağaçtır.  Ayrıca,  yukarıda da belirttiğim gibi reçinesinden bir çeşit  sakız elde edilir.  Bu nedenle bu ağaca halk arasında   'sakız ağacı' da denmektedir.

Bir ladin ağacı ve sakız olarak kullanılan reçineleri .
( Fotoğraf için Sayın  Zekeriya Karakayalı'ya teşekkür ederim. )

Çoçukluğumda,  Giresun yaylalarında ormanlara sakız etmeye ( toplamak ) giderdik.   Doruk ağaçlarının ( ladin ) sıcakta salgıladığı  reçineleri / sakız, kendimizin çividen yaptığı  'tığ'  dediğimiz basit bir aletle  toplar ve yine bu ağacın tahtasından  ( hartama ) yaptığımız   küçük tahta kutular içinde biriktirirdik.  Yayladan, güzün  'cenik' dediğimiz köyümüze dönünce de  bu sakızların  bir kısmını  arkadaşlarımıza ve komşularımıza  hediye olarak  dağıtırdık. 
Güzel  kokulu ve aromalı  olan bu sakız,  bir süre çiğnedikten sonra  pembeleşir,  sertleşir ve ufanarak çiğnenmez olurdu ( kocardı ).  Çocukların yutmaması için de;  'Yutarsanız  karnında doruk ağacı biter'  denirdi.

Ladin ağacının reçinesinin sakız olarak  kullanılması aslında  çok daha eskidir. Mayalar, önceleri sapodilla ağacı'ndan elde ettikleri bir maddeden, bugünkü çiklete benzeyen bir sakız yaparak bunu çiğniyorlarmış. Daha sonra ise, ladin ağacından sakız elde edilmeye başlamışlar. Avrupa'dan giden göçmenler ise, sakızı Kızılderililerden öğrenmişlerdir. 19.yüzyılın ortalarına kadar, Amerika'da pazarlarda çam sakızı satılmıştır.

Sakız, günümüzde ise kullanma alanlarının ve miktarının  gittikçe artması ile beraber  daha çok yapay yollardan üretilmeye başlanmıştır.

Anaç olarak kullanılan sakız çalısı. 

Gelelim,  yurdumuzda unutulmaya yüz tutmuş  olan damla sakızı ağacı'nın hikayesine!
Sakız ağacı  ( Botanik adı: Pistacia lentiscus, Familyası: Anacardiaceae / sakızağacıgiller ), Akdeniz iklimine özgü bir bitkidir. Antep fıstığı, melengiç ( çitlembik ) ile  aynı familyadandır.  Herdem yeşil olan bu bitkinin, önce  kırmızı renkli olan  meyveleri daha sonra siyah bir renk alır, çiçekleri kırmızı renkli ve  gösterişsizdir, yaprakları ezilince hoş bir koku salar. Çalı şeklindedir ( maki ), ancak  form verilerek ağaç haline gelebilmektedir. Yangına ( Yansa da çok derine salan köklerinden yeniden filiz verir.) ve kuraklığa dayanıklıdır, erozyona karşıda toprağı korur.  Ancak, yurdumuzun Akdeniz ve Ege kıyılarında doğal olarak  yetişen bu bitkiden damla sakızı elde edilmemektedir.

Damla sakız, bu bitkinin yalnız  Çeşme ve Yunanistan'ın Sakız ( Chios ) adasında yetişen ve  endemik olduğu sanılan bir çeşidinden  elde edilmektedir. Mastix ( mastika ) adı verilen damla sakızı bu ağacın gövde ve dallarının çizilmesi ile elde edilir, tamamen doğaldır. Eski Yunan'lılar damla sakızını ( mastix ), ilk önce mide rahatsızlıklarına karşı ilaç olarak kullanmışlardır.  Daha sonraları ise, eşyaları korumak için  cila yerine  kullanılmaya başlanmışlardır.

Mübadeleden ( değişim ) önce, Çeşmede yaşayan Rumların önemli bir geçim kaynağı olan sakız ağacı, buraya yerleştirilen göçmenlerin bilgisizliği ve başka ürünlere yönelmesi nedeni ile unutulmuştur. Sakız ağaçların çoğu kesilerek yerlerine villalar yapılmıştır. Bu zamandan kalma, Çeşme'de çok az damla sakızı ağacı vardır.
1993 yılından beri, Çeşme'de tekrar  sakız ağacı yetiştirilmek amacı ile çalışmalar yapılmaktadır. Ayni şekilde Urla yakınlarında ( Demircili ) Urla Orman İşletme Şefliği tarafından kurulmuş bir dikim sahası bulunmaktadır.

Sakız ağacı dikim sahası  ( Demircili / Urla )

Yaşlı bir sakız ağacı  ( Gödence / Seferihisar )

Ancak,  bu konuda halkında istekli olması gerekmektedir. Yörede yaşıyanlar  bahçelerine  sakız ağacı dikerek buna destek olabilir. Sakız ağacı, Çeşme ve çevresinde yaşıyan halk  için, ülkemiz için yeniden  önemli bir gelir kaynağı olabilir. 

Sakız ağacından elde edilen damla sakızı ve  recine; İlaç, kozmetik, boya,  gıda ve  içki sanayinde kullanılmaktadır. Yunanistan'a özgü bir bir içi olan mastika ( rakı ) damla sakızı ile  yapılmaktadır. Diş macunlarının yapımında yine damla sakızı kullanılmaktadır.

Sakız ağacı, doğadaki sakız çalılarına, menengiç ağacına yada tohumdan biten dişi sakız fidanlarına  aşı yapılarak üretilmektedir. Çelikten ise zor üretildiğinden, fidan fiyatları oldukça yüksektir ve her yerde bulunmamaktadır. Satılan fidanların çoğu ise, sakız çalısı olup gerçek sakız ağacı değildir. Bu nedenle sakız ağacı yetiştirmek isteyenlerin  dikkatli olmak gerekmektedir.

Sakız ağacı bahçesi  ( Çiftlikköy - Çeşme )

Sakız ağacı ( Pistacia lentiscus )

Sakız ağacı çiçeği

Sakız ağacı ( Pistacia lentiscus )

Sakız ağacı  ( Pistacia lentiscus )
Gödence / Seferihisar. 

Sakız ağacı ( Pistacia lentiscus )
( Çekildiği yer: Gödence / Seferihisar. )

Bu yazıyı yazmama, bir süredir bahçeme dikmek için aradığım bir sakız ağacı fidanı neden oldu. Diğer ağaç fidanları gibi her yerde satılmıyor,  satılanların çoğu da yukarıda da anlattığım gibi damla sakızı vermiyor. Bu sırada bu konuda edindiğim bilgileri, çam sakızı ile ilgili  çocukluk anılarımı da  ekliyerek sizlerle paylaşmak istedim. Umarım yararlı olmuştur.
 

Sakız ağacı ( Pistacia lentiscus ).