SÜSEN ( İris )

Göksüsen ( İris germanica ) ve Ak süsen ( İris albicans ) 

Latince adı iris olan süsen ( İridaceae / süsengiller  ),  çok yıllık, rizomlu - soğanlı ve  otsu bir bitki cinsidir. Bütün dünyada 260 - 300 kadar türü vardır.  Iliman iklim görülen Kuzey Yarım Küre'de ( Asya, Avrupa, K. Amerika )  yetişmektedir, habitadları farklıdır. Yurdumuzda, bazıları endemik olmak üzere   51  türü doğal olarak  yetişir. 

İris,  eski Yunanca 'gökkuşağı' demektir. Tanrıların çiçeği olarak kabul edilir. İris, tasvirlerinde  gökkuşağı renginde bir tüle sarılmış  kanatlı bir kız olarak gösterilir. Bundan dolayı,  gökkuşağının tanrıların sesini duyulur hale getirdiğine inanılır. Tanrılarla insanlar arasında haberleşmeyi sağlar. Süsen bitkisinin özellikle mezarlıklara yetiştirilmesi bu bakımdan ilginçtir.     

Çok yıllık, yeşil yapraklı,  rizomlu ( köksapı )  ve otsu bitkilerdir. Genellikle güzel kokulu, mor, beyaz ve sarı  renkli çiçek açarlar.  Halk arasında navruz, kırna, zambak, mezarlık zambağı, susam  gibi yöresel adlarla da bilinir.  Bazı süsen türlerinin kökleri, çiçekleri ve gövdesi, Anadolu'da  sebze olarak  yenir. Ancak bazı süsen  türleri zehirli olduğu için dikkatli olmak gerekir. 

Güneşli yerleri sever,  soğuğa dayanıklıdır.  Toprak bakımından seçici değildir.  Soğanla, tohumla  ve rizomları ile üretilir. 

Süs bitkisi olarak yetiştirilen  süsen türleri; rizomlu ve soğanlı olmak üzere iki gruba ayrılır.    Rizomlu olanlar herdem yeşildir,  soğanlı olanların toprak üstü kısmı çiçek açtıktan sonra yazın kurur.  Süs bitkisi olarak yetiştirilen çok fazla melez ve  kültür çeşidi vardır.  

Süs bitkisi olarak yetiştirilen bazı süsen türleri şunlardır

Mor süsen çiçeği ( İris germanica )

Güksüsen / İris germanica )

Göksüsen / Mor süsen çiçeği ( İris germanica )

Göksüsen / Mor süsen çiçeği ( İris germanica )

Mor süsen çiçeği ( İris germanica )

- Gök süsen, Mor zambak, Alman süseni ( İris  x germanica, İris versicolor  ): Avrupada doğallaşmış bir süsen  türdür.  Rizmlu, herdem yeşil,  melez bir türdür. 120 cm boylanır, gövdesi dallı ve silindiriktir. Mor renkli çiçekleri güzel kokuludur.  Yurdumuzda eskiden beri yetiştirilen çok yaygın bir bitkidir. Fazla bakım istemez, güneşli ya da yarı gölge yerleri ve geçirimli toprakları sever.  Daha çok yol kıyılarında, taş bahçelerinde ve mezarlıklarda yetiştirilir. Tohumla, ayırma ile ve rizom parçaları ile üretilir. 

Ak süsen ( İris albicans ya da İris florentina )

Ak süsen ( İris albicans ya da İris florentina )

Ak süsen ( İris albicans ya da İris florentina )

Ak süsen ( İris albicans ya da İris florentina )

Ak süsen ( İris albicans )

- Ak süsen ( İris x albicans ya da İris florentina  ): Büyük kılıç gibi yaprakları olan, herdem yeşil, kokulu ve beyaz çiçekli bir süsen türüdür. Doğal bir melezdir, 60 cm kadar  uzar, dalsızdır.  Müslümanlar tarafından mezarlıklara dikilmiştir. Hacca gidenler tarafından ülkemize getirilmiştir. Yine müslümanlar aracılığı ile  götürüldüğü  Endülüsten ( İspanya ) Avrupa'ya yayılmıştır. Floransa'nın resmi çiçeğidir.

Mavi çiçekli hollanda süseni ( İris x hollandica )

 

Beyaz çiçekli hollanda süseni ( İris x hollandica ) 

Hollanda süseni  ( İris x hollandica )

Hollanda süseni  ( İris x hollandica )

- Hollanda süseni ( İris hollandica ) : Hollanda da üretilmiş melez bir türdür, doğada yetişmez.  Bu türden olan süsen çeşitlerinin  çiçekleri küçük olmasına karşı daha  gösterişlidir.  Çok fazla çeşidi üretilmiştir, beyaz, mavi ya da sarı renkli çiçek açar, soğanlıdır.  Yaprakları şerit şeklinde olup çiçek açtıktan sonra kurur.   Soğanla üretilir.

Bataklık süseni, Sarı süsen, Kelbaş ( İris pseudacorus )

Bataklık süseni, Sarı süsen, Kelbaş ( İris pseudacorus )

- Bataklık süseni, Sarı süsen ( İris pseudacorus ): Doğal olarak Batı Asya, Kuzey Afrika ve Avrupa'da yayılış gösterir.  İstilacı bir bitki kabul edilir. Sulak yerlerde yetişir, boyu 150 cm bulur,  çok yıllık, rizomlu ve parlak sarı renkli  çiçeklidir.  Sudaki zararlı  maddeleri emerek köklerinde depo eder. Boya ve mürekkep yapımında kullanılır. 

Doğu süseni / Ankara süseni ( İris orientalis ) 

- Doğu süseni, Ankara süseni, Türk süseni  ( İris orientalis ): Türkiye ve Yunanistan'a özgüdür. 1 m kadar uzar, çok yıllık ve  rizomlu bir bitkidir. Beyaz  çiçeklerinin üzerinde  sarı renkli bir bant vardır. Ilıman iklim görülen ülkelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Yetiştirildiği bir çok ülkede doğallaşmıştır.  İngiltere'de  Türk süseni olarak bilinir. 

Kokar süsen - meyve kapsğlü 
( İris foetiddissima )

- Kokar süsen, Kokuşmuş süsen  ( İris foetidissima ): Herdem yeşil, rizomlu, çok yıllik, otsu bir bitkidir. Mavi ve sarı renkli  çiçek açarlar.  Tohum kapsülü parçalanınca kötü  kokar. Tohumla, ayırma ile ve rizom parçaları ile üretilir. Kırmızı renkli tohum kapsülü  dikkat çeker. Park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. 

Çalı navruzu ( İris unguicularis )

Çalı navruzu ( İris unguicularis )

Çalı navruzu ( İris unguicularis )

- Çalı navruzu ( İris unguicularis ): Erken ilkbaharda çiçek açar. Çam ormanlarının altında yetişir. Çiçek sapları yenir, yumruları peynir yapımında kullanılır. Süs bitkisi olarak da yetiştirilir. 

Bodur süsen ( İris suaveolens )

Bodur süsen ( İris suaveolens )

- Bodur süsen ( İris suaveolens ): Herdem yeşil, rizomlu bir bitkidir. Kısa boyludur ( 15 cm ), kokulu,  sarı ya da mor çiçeklidir. Makilik yerlerde yetişir. 

Kaynaklar: Türkçe Bitki Adları Sözlüğü ( Turhan Baytop ). Türkiye'nin Yabani Besin Bitkileri ve Ot Yemekleri / Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ). Türkiye Bitkileri Sözlüğü ( Prof. Dr. Ertan Tuzlacı ). Wikipedia